Қазақстанда алаяқтықтан, жалған ақпаратқа сенуден зардап шеккен азаматтардың қатары азаяр емес. Жалған мәліметтерге сенген халық жылдам ақша тауып, қаржылық жағдайларын жақсартып алғысы келеді. Алайда, оның соңы алдану мен ақшадан айырылуға әкеліп соғуда. Қаржылық пирамидаға алданған адамдар саны тым көбейіп кеткенін құқық қорғау органдары жиі ескертсе де, зардап шегушілер саны тоқтар емес. Todayinfo тілшісі мәселенің мәнісін «Статус» заң консультанттары палатасының мүшесі Бауыржан Нұрғазиновпен тілдесіп, анықтап көруге тырысты.
— Бауыржан Қайратұлы, елімізде жалған ақпаратқа сену арқылы қаржы пирамидаларына алданудың оқиғалары жиі айтылады. Заң тұрғысынан «қаржы пирамидасы» дегеніміз не?
— Бұл өте өзекті мәселе. Қазақстанның заңнамасында «қаржы пирамидасы» ұғымына тікелей, заңмен бекітілген анықтама жоқ. Алайда, оның мәні Қылмыстық кодекстің 217-бабында толық ашылады. Негізгі мәні мынада: бұл – қатысушылардың табысы жаңадан тартылған адамдардың ақшасы есебінен қалыптасатын жүйе. Яғни, бұл жерде нақты экономикалық қызмет, инвестиция немесе бизнес жоқ. Ақша тек қатысушылар арасында қайта бөлінеді. Жаңа салымшылар ағыны тоқтаған сәтте пирамида құлайды, ал соңында келгендер ақшасынан толық айырылады.
— Жалған ақпаратты тарату арқылы алаяқтық схеманы құрған немесе оған басшылық еткендер үшін қандай жаза қарастырылған?
— Бұл өте ауыр қылмыс болып саналады және жауапкершілік те қатаң. Жоғарыда аталған Қылмыстық кодекстің 217-бабына сәйкес, жалған ақпартты әу бастан жоспарлы түрде таратып, қаржы пирамидасын құрғаны және басқарғаны үшін мүлкі тәркіленіп, 3 жылдан 12 жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасы қарастырылған. Жазаның ауырлығы қылмыстық топпен жасалуына, келтірілген залалдың мөлшеріне және басқа да мән-жайларға байланысты. Сонымен қатар, ҚК-нің 217-1-бабы бойынша қаржы пирамидасын жарнамалағандар да қылмыстық жауапкершілікке тартылады, оларға 2 жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасы тағайындалуы мүмкін. Сондай-ақ, қаржы пирамидаларын жарнамалау үшін ҚР ӘКК 150-бабында (қылмыстық қуылмалы әрекет белгілері болмаған жағдайларда) әкімшілік жауапкершілік – айыппұл түрінде көзделгенін атап өту қажет.
— Ал егер қарапайым азамат пирамида екенін білмей, тек ақша салып, алданып қалса ше? Ол да жауапқа тартыла ма?
— Жоқ, мұндай жағдайда азамат жауапқа тартылмайды. Заң бойынша, қылмыстық жауапкершілік тек ұйымдастырушылар мен белсенді тартушыларға жүктеледі. Тек ақшасын салып, алданып қалған қарапайым салымшылар жәбірленуші деп танылады. Алайда, бір маңызды нюанс бар: егер салымшы сыйақы үшін (мысалы, рефералдық бонустар) белсенді түрде жаңа қатысушыларды тарта бастаса, оның әрекеті сыбайлас қатысу ретінде қарастырылуы мүмкін. Бұл жағдайда жәбірленуші мен сыбайластың аражігін тергеу анықтайды.
— Енді мынадай бір әлеуметтік аспектіге тоқталсақ, пирамида құрбандарының арасында оқыған білімді азаматтардың, соның ішінде мұғалімдер, дәрігерлер көп екені жиі айтылады. Көзі ашық, білімді мамандар неліктен алаяқтардың арбауына жиі түседі?
— Иә, бұл күрделі әлеуметтік құбылыс. Оның бірнеше себебі бар. Біріншіден, мұғалімдер тығыз, ұйымшыл ұжымдарда жұмыс істейді, онда әріптестер арасында сенім жоғары болады. «Пәленше салды, ол жамандыққа бастамайды» деген оймен көпшілік бір-біріне ереді. Екіншіден, қосымша табыс табуға деген ұмтылыс. Үшіншіден, ұйымдастырушылардың психологиялық қысымы. Олар «бәрі кіріп жатыр, сіз қалып қоясыз» деген сияқты айламен адамның пайдадан құр қалу қорқынышын оятады.
— Олай болса, қарапайым азамат заңды инвестициялық компанияны қаржы пирамидасынан қалай ажырата алады? Нақты қандай белгілерге назар аудару керек?
— Бірнеше негізгі белгі бар.
Бірінші және ең бастысы – лицензия. Кез келген заңды қаржы ұйымының халықтан ақша тарту үшін ҚР Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігінің (ҚНРДА) лицензиясы болуы керек. Оны әрқашан агенттіктің ресми сайтынан тексеруге болады. Пирамидаларда мұндай лицензия болмайды.
Екіншіден – кірістілікке кепілдік беру. Заңды компания ешқашан нақты кіріске кепілдік бермейді және тәуекелдер туралы ескертеді. Ал пирамидалар айына 30-50% сияқты шындыққа жанаспайтын жоғары, кепілдендірілген табысқа уәде береді.
Үшіншіден – табыс көзі. Заңды компанияның табысы қайдан келетінін (акциялар, бизнес, жылжымайтын мүлік) ашық көрсетеді. Пирамиданың табыс көзі – жаңа салымшылардың ақшасы.
Төртіншіден – жарнама. Пирамидалардың жарнамасы тез байып кетуге және «артыңа адам әкел» дегенге негізделеді.
— Соңғы жылдары елімізде бірнеше ірі пирамидалық ұйымдар белсенді жұмыс іст еді. Олардың ұйымдастырушылары қатаң жазаланды, есіңізде шығар…
— «Гарант 24 Ломбард», «Estate Ломбард» сияқты алаяқтық желіні айтуға болады. Бұл Қазақстан тарихындағы ең ірі афералардың бірі. Олар 17 мыңнан астам адамды алдап, шамамен 30 миллиард теңге шығын келтірген. Ұйымдастырушылары 18 жылға дейін бас бостандығынан айырылды. Тағы бір танымал мысал – Qnet халықаралық компаниясы. Олар желілік маркетингті жамылып, адамдарды қымбат тауарларды сатып алуға мәжбүрлеп, негізгі табысты жаңа адам тартудан тапқан. Бұл іс бойынша да бірнеше аймақта ұйымдастырушылар 5 жылдан 7 жылға дейін сотталды. Сондай-ақ, «Questra Holdings», «Hermes» және «Life is Good» сияқты тұрғын үй кооперативі немесе инвестициялық қор атын жамылған пирамидалардың ұйымдастырушылары да ұзақ мерзімге бас бостандығынан айырылды. Бұл мемлекеттің мұндай қылмыстарға қатаң қарайтынын көрсетеді.
— Көптеген пирамидалар шетелден басқарылады. Олардың басында тұрған адамды біздің елде жауапқа тарту мүмкін бе?
— Мүмкін, бірақ бұл өте күрделі процесс. Ол үшін халықаралық құқықтық көмек туралы шарттар, экстрадиция (қылмыскерді ұстап беру) және Интерпол арқылы халықаралық іздеу сияқты механизмдер қолданылады. Егер Қазақстан мен қылмыскер жасырынған ел арасында тиісті келісімдер болса, оны жауапқа тартуға болады. Бірақ бұл процесс жылдарға созылуы мүмкін.
— Алаяқтар өз схемаларын көбіне әлеуметтік желілер арқылы таратады. Интернеттегі мұндай қызметке елімізде қандай да бір құқықтық бақылау бар ма?
— Иә, бар. Қазақстанда «Байланыс туралы» және «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» заңдар аясында құқыққа қайшы контентке бақылау жүргізіледі. Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі заңсыз ақпарат (соның ішінде қаржы пирамидаларының жарнамасы) тарататын сайттарды бұғаттауға құқылы. Құқық қорғау органдары мен Қаржы мониторингі агенттігі интернет-кеңістікке үнемі мониторинг жүргізеді.
— Ең маңызды сұрақтардың бірі, пирамида құрбаны ақшасын қайтара ала ма? Ол үшін не істеу керек?
— Ақшаны қайтаруға мүмкіндік бар, бірақ оған ешкім кепілдік бермейді. Бәрі құқық қорғау органдарының ұйымдастырушылардың мүлкі мен шоттарын қаншалықты тез тұтқындап үлгергеніне байланысты. Егер сіз құрбан болсаңыз, дереу мына әрекеттерді жасауыңыз керек:
- Барлық дәлелдерді жинаңыз: ақша аударғаныңыз туралы түбіртектер, хат алмасу скриншоттары, жарнамалық материалдар, шарттар (егер болса).
- Дереу құқық қорғау органдарына (Экономикалық тергеу департаментіне немесе полицияға) арыз жазыңыз.
Қылмыстық іс қозғалғаннан кейін жәбірленуші мәртебесін алып, азаматтық талап арыз беріңіз. Егер сот үкімі шыққан кезде алаяқтардың тәркіленетін мүлкі болса, ақшаңыздың бір бөлігін немесе толығымен қайтаруға мүмкіндік туады.
— Пирамидаларды жарнамалайтын блогерлер мен вайнерлер туралы не айтасыз? Олардың көбі жазасыз қалып жататын сияқты.
— Блогерлерді жауапқа тартудағы негізгі қиындық – олардың ниетін дәлелдеу. Яғни, блогердің қаржы пирамидасы екенін біле тұра жарнамалағанын дәлелдеу керек. Көбінесе олар «біз де сеніп қалдық, білмедік» деп ақталады. Дегенмен, қазір бұл бағытта жұмыс күшейіп келеді. Азаматтар ұйымдастырушылармен қатар, оларды жарнамалаған медиа тұлғалардың үстінен де арыз жазса, жауапкершілікті қатаңдатуға болады.
— Ұйымдастырушылар жиі «криптовалюта», «блокчейн» сияқты түсініксіз, бірақ «ақылды» терминдерді қолданады. Бұл айлаға қалай түспеу керек?
— Бұл – психологиялық айла. Олар осы терминдер арқылы жобаны инновациялық етіп көрсетіп, адамды өзін біліксіз сезіндіріп, «сарапшыларға» сенуге мәжбүрлейді. Ең басты ереже – сіз түсінбейтін нәрсеге ақша салмаңыз. Егер сізге жобаның пайдасы қайдан келетінін қарапайым тілмен түсіндіріп бере алмаса, бұл – қауіптің белгісі. Әрқашан тікелей сұрақтар қойыңыз: «Лицензияңды көрсет», «Пайданың нақты көзі қандай?», «Қаржылық есептерің қайда?».
— Қазіргі заңнама қаржы пирамидаларымен күресуге жеткілікті ме? Жалпы, халықтың қаржылық сауаттылығын арттыру үшін заң тұрғысынан қандай шаралар қажет деп ойлайсыз?
— Қазақстанның заңнамасы бұл салада өте қатаң деп айтуға болады. Әсіресе, жарнама үшін қылмыстық жауапкершіліктің енгізілуі маңызды қадам болды. Дегенмен, заңнаманы одан әрі жетілдіруге болады. Мысалы, интернеттегі алаяқтық контентті жылдам бұғаттау механизмдерін күшейту керек. Ал қаржылық сауаттылықты арттыру үшін, менің ойымша, мектептер мен университеттерде бұл пәнді міндетті түрде енгізуді заңмен бекіту қажет. Сондай-ақ, мемлекеттік органдар халық арасында БАҚ және интернет арқылы тұрақты түрде ауқымды түсіндіру жұмыстарын жүргізуі тиіс. Ақыр соңында, қаржы пирамидаларымен күрес – тек заңның ғана емес, әрбір азаматтың қырағылығы мен жауапкершілігінің мәселесі.
