Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың Түркия Республикасына жасаған ресми сапары екі ел арасындағы стратегиялық әріптестікті жаңа деңгейге көтерген маңызды қадам болды. Анкарадағы келіссөздер барысында жоғары деңгейдегі ынтымақтастық кеңесінің 5-отырысы өтіп, кең ауқымды салаларды қамтитын 18 құжатқа қол қойылды. Тоқаев пен Түркия Президенті Режеп Тайип Ердоған өзара бірлескен декларация қабылдап, көпжақты серіктестікті нығайту жөнінде ортақ пайымдарын білдірді. Екі мемлекет басшысы әлемдегі өзгерістер мен сын-қатерлер кезеңінде барлық жанжалдарды дипломатиялық жолмен шешу қажеттігін атап өтті. Тоқаевтің бұл сапары оның көпвекторлы дипломатиялық көрегендігі тұрғысынан қарағанда, Қазақстанға не береді деген сұраққа осы мақаламызда жан-жақты талдау жасаймыз.
Қазақ-түрік қарым-қатынасының стратегиялық негізі
Қазақстан мен Түркия арасындағы байланыс ғасырлар қойнауынан бастау алатын мәдени және тарихи тамырластыққа сүйенеді. Түркия – Қазақстан тәуелсіздігін алғаш мойындаған ел (1991 жылы 16 желтоқсан), сол кезден бері Анкара мен Астана арасында сенімді саяси диалог қалыптасты. 1992 жылы екі ел дипломатиялық қатынастар орнатып, 2009 жылы стратегиялық серіктестік туралы келісімге қол қойды. 2012 жылы құрылған Жоғары деңгейдегі стратегиялық ынтымақтастық кеңесі өзара байланыстарды институттандыруда басты рөл атқаруда. 2022 жылы тараптар кеңейтілген стратегиялық серіктестік жөнінде бірлескен мәлімдеме қабылдап, қарым-қатынасты жаңа белеске көтерді.
Мемлекет басшылары арасындағы жеке достық пен өзара сенім де екіжақты байланысты нығайтуда айрықша мәнге ие. 2019 жылдан бері Тоқаев пен Ердоған 14 мәрте жүздескен, соның ішінде 2023 жылғы мамырда Будапештте өткен Түркі мемлекеттері ұйымының саммитіндегі бейресми кездесу бар. Анкараға сапарында Тоқаевты Ердоғанның әуежайдан өзі қарсы алуы – ерекше символдық ишара болды. Түрік көшбасшысының «Екінші отаныңызға қош келдіңіз» деп жылы лебіз білдіруі және қос президенттің құрмет қарауылы алдынан қол ұстасып өтуі қазақ-түрік ағайындық қатынасының қаншалықты жақын екенін көрсетті. Бұл оқиға екі ел арасындағы биік саяси сенім мен туысқандық байланыстың айғағы деп қабылдануда.
Сауда-экономикалық әріптестік әлеуеті
Түркия – Қазақстанның ең маңызды экономикалық серіктестерінің бірі. Сауда және инвестиция салаларында Түркия қазақстандық экономикаға ең көп қаржы құйған алғашқы бестіктің қатарында. 2024 жылдың қорытындысы бойынша екі ел арасындағы тауар айналымы 5 миллиард АҚШ долларына жуықтады. Пандемия мен геосаяси шиеленістерге қарамастан, бұл көрсеткіш соңғы жылдары тұрақты өсім үрдісін көрсетіп отыр. Президенттер алдағы жылдары өзара сауданы еселеп арттыруға ниетті. Ердоғанның мәлімдеуінше, тараптар тауар айналымын 15 млрд долларға жеткізуді көздеп отыр. Бұл мақсатқа қол жеткізу үшін сауда құрылымын әртараптандыру және жаңа бағыттар бойынша экспортты ұлғайту жұмыстары жүргізілмек. Мәселен, Қазақстан Түркияға құны 1 млрд долларды құрайтын 34 түрлі өнім түрін экспорттауға дайын екенін Тоқаев атап өтті.
Қазақстаннан Түркияға негізінен мұнай, металлургия және ауыл шаруашылығы өнімдері экспортталады. 2024 жылы Түркияға экспортталатын басты тауарлар: мыс пен катодтар – 622,5 млн доллар, мұнай – 469,3 млн доллар, сондай-ақ мұнай өнімдері, полимерлер, құрғақ көкөніс, көмір, алюминий сияқты өнімдер болды. Өз кезегінде Түркия Қазақстанға дайын өнімдер – фармацевтика, тоқыма, құрылыс материалдары, тұрмыстық техника және басқа да тауарлар жеткізеді. Сауданы ұлғайту үшін қос үкімет сауда рәсімдерін жеңілдету, логистикалық кедергілерді азайту және жаңа транспорттық бағыттар ашу жөнінде келісімдер жасасты.
Инвестициялық ынтымақтастық та қарқынды дамып келеді. Бүгінде Қазақстанда 4 мыңға жуық түрік компаниясы белсенді жұмыс істеп, 6 млрд дол Raeболлар шамасында ортақ жобаларды жүзеге асырды. Энергетика, құрылыс, өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, инфрақұрылым, медицина, туризм сияқты салаларда 78 бірлескен жоба аяқталып, тағы 39 жоба қолға алынған. Қазақстан тарапынан Түркия экономикасына салынған тікелей инвестиция көлемі 2,5 млрд доллардан асты. 2025 жылдың алғашқы төрт айында ғана Қазақстанның Түркияға құйған инвестициясы 610 миллион долларға жетіп, жылдық тарихи рекорд орнатты. Бұл Қазақстан кәсіпкерлерінің Түркия нарығына қызығушылығы артқанын көрсетеді.
Түркия Республикасынан Қазақстанға тартылған инвестицияның жиынтық көлемі 2005 жылдан бері 5,2 млрд долларды құрады. Түрік бизнесі Қазақстанда жаңа жобаларға қатысуға дайын екенін көрсетті. Анкарадағы сапар аясында Тоқаев түрік инвесторларымен арнайы кездесу өткізіп, Қазақстандағы мүмкіндіктерді таныстырды. Нәтижесінде, түрік кәсіпкерлері Қазақстанға алдағы уақытта 160 млрд теңге (шамамен 350 млн доллар) инвестиция салуға дайын екенін мәлімдеді. Атап айтқанда, ірі құрылыс холдингі YDA Түркістан, Астана және Петропавл қалаларында заманауи ауруханалар тұрғызу және басқару жобаларын жүзеге асыруда, сондай-ақ Астанада құрылыс материалдарын өндіретін зауыт ашуды жоспарлап отыр. Бұл жобалар іске қосылғанда, ел экономикасына капитал құйылып қана қоймай, жаңа жұмыс орындары ашылып, халыққа сапалы қызмет көрсетілмек.
Көлік және транзит: Орта дәліздің рөлі
Қазақстан мен Түркия Еуразияның тоғысқан торабы іспетті геостратегиялық орналасуын тиімді пайдалануға мүдделі. Еуропа мен Қытай арасындағы құрлық байланысының басым бөлігі, яғни жүк тасымалының 85%-ы Қазақстан аумағы арқылы өтеді. Сондықтан қос тарап Транскаспий халықаралық көлік бағдарының (Орта дәліз) әлеуетін барынша арттыруға кірісті. 2022 жылы Қазақстан, Әзербайжан, Грузия және Түркия «Орта дәліз» бойынша тасымалдау мүмкіндігін кеңейту туралы жол картасына қол қойып, инфрақұрылымдағы түйткілдерді шешуге келісті. Соның нәтижесінде, жүк тасымалы бірнеше есе ұлғайып, 2022 жылы Орта дәліз арқылы 1,5 миллион тоннадан астам жүк өткен.
Тоқаев пен Ердоған келіссөз барысында осы бағытты дамытуға ерекше көңіл бөлді. Қазақстан теміржолдарын жаңғырту, автомобиль жолдарын салу және Каспий теңізінде порттардың қуатын арттыру жұмыстарын бастап кетті. Түркия өз кезегінде Қазақстанда логистикалық хабтар салу үшін 100 млн доллар көлемінде қаржы бөлетін болды. Орта дәліздегі кедергілерді азайту мақсатында кедендік рәсімдерді жеңілдету, теңіз және әуе қатынасын көбейту, мультимодальды тасымалды үйлестіру мәселелері бойынша өзара түсіністік меморандумдарына қол қойылды. Мысалы, сапар аясында Қазақстан теміржолы ұлттық компаниясы, Түркия мемлекеттік теміржолдары және Pacific Eurasia логистикалық операторы арасында жүк тасымалын дамыту жөнінде келісім жасалды. Бұл қадамдар Орта дәліздің өткізу қабілетін арттырып, тасымал уақытын қысқартуға мүмкіндік береді.
Орта дәліздің маңызы тек сауда үшін ғана емес, геосаяси тұрғыдан да зор. Әлемдегі ахуал ушығып, дәстүрлі транзит жолдары (Ресей аумағы немесе Қара теңіз бағыттары) қауіпті болған жағдайда, Қазақстан-Түркия маршруты сенімді балама бола алады. Тіпті Парсы шығанағындағы Ормуз бұғазы жабыла қалса, тараптар Орта дәлізді толыққанды іске қосуға дайын екендерін мәлімдеді. Орта дәліз арқылы Қытайдан Түркияға, ары қарай Еуропаға жүк жеткізу мерзімі теңіз жолымен салыстырғанда әлдеқайда қысқа. Сондықтан Еуропа да, Азия да бұл жолға қызығушылық танытып отыр. Тоқаев түрік компанияларын Қазақстандағы көлік-логистика жобаларына белсене қатысуға шақырды және оларға арнайы жеңілдіктер ұсынуға дайын екенін айтты. Бұл Қазақстанның тасымал хабы ретіндегі рөлін күшейтіп, елге транзиттік табыс пен саяси салмақ береді.
Энергетика саласындағы әріптестік
Қазақстан мен Түркия энергетика секторындағы байланыстарын да тереңдетуге ниетті. Бүгінде Қазақстан мұнайын әлемдік нарыққа шығаратын маңызды бағыттардың бірі – Баку–Тбилиси–Жейхан (БТЖ) мұнай құбыры. Осы құбыр арқылы жыл сайын 1,4 миллион тонна қазақстандық мұнай Түркияның Жейхан портына жеткізіледі. Анкарадағы кездесуде президенттер бұл көлемді арттыру мүмкіндігін талқылады. Ресей аумағымен өтетін дәстүрлі бағыттардан бөлек, БТЖ құбыры қазақстандық мұнай үшін балама экспорт жолы болып тұр. Әзербайжан арқылы өтетін бұл маршрут Қазақстанның экспорттық тәуелділігін әртараптандыруға септігін тигізеді.
Энергетика саласындағы екіжақты мүдденің тағы бір көрінісі – Turkiye Petroleum (Түрік мемлекеттік мұнай компаниясы) мен қазақстандық «ҚазМұнайГаз» ҰК арасындағы ынтымақтастық туралы келісімге қол қойылуы. Бұл құжат Түркия компаниясының Қазақстандағы мұнай-газ жобаларына қатысуына жол ашады. Тоқаев түрік инвесторларын Қазақстандағы мұнай өңдеу, мұнай-химия және жаңартылатын энергия жобаларына қатысуға шақырып, электр станцияларын жаңғырту мен салуда бірлесе жұмыс істеуге дайын екенін білдірді. Қазақстанның жаңа Салық кодексіне енгізілген пайдалы қазбалар өндіруге салынатын роялти механизмін таныстыра отырып, Тоқаев Түркия кәсіпкерлерін кен байыту және шикізатты терең өңдеу салаларына инвестиция құюға үндеді.
Атом энергетикасы мен уран мәселесі де күн тәртібінен тыс қалмады. Түркия алғаш рет АЭС құрылысын бастап жатқан ел ретінде (Акую АЭС-ін салуда) Қазақстанды сенімді серіктес санайды. Өйткені Қазақстан – әлемдегі ең ірі уран өндіруші мемлекет және түрік атом саласына уран жеткізуге дайын. Екі ел уран экспорты мен ядролық энергиядағы ынтымақтастық туралы да уағдаластыққа қол жеткізді. Сондай-ақ баламалы энергия, энергоүнемдеу және аккумулятор өндірісі бағыттарында инновациялық жобаларды бірлесіп дамыту туралы келісім бар. Бұл Қазақстанның «жасыл экономикаға» көшу жоспарына сай келеді әрі Түркияның да жаңартылатын энергияға қызығушылығын көрсетеді.
Екі ел энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін өзара қолдауды күшейтпек. Мысалы, табиғи газ тасымалы бойынша Қазақстан әзірге Түркияға тікелей экспорт жасамайды, алайда Орта Азия – Түркия бағытындағы газ құбырлары (Түрікменстан-Әзербайжан-Түркия) болашағы зор. Егер алдағы жылдары Транскаспий газ құбыры жобасы жүзеге асса, Қазақстан газы Каспий арқылы Түркияға шығып, Еуропаға жетуі мүмкін. Мұндай ұзақмерзімді сценарийлерді ескерсек, Тоқаевтің Түркиямен энергетикада әріптестік орнатуы – өте алысқа көз тіккен стратегиялық қадам. Бұл қадам Қазақстанға өз ресурстарын әртараптандырылған жолдармен өткізуге, сол арқылы ұлттық мүддені қорғауға мүмкіндік береді.
Қорғаныс өнеркәсібі және қауіпсіздік ынтымақтастығы
Президент Тоқаев сапар барысында Түркияның қорғаныс өнеркәсібіндегі зор жетістіктеріне тоқталып, жуырда өткен IDEF 2025 халықаралық қорғаныс көрмесінің сәтті ұйымдастырылуымен Ердоғанды құттықтады. Расында, соңғы жылдары Түркия әскери-өнеркәсіп кешенінде айтарлықтай серпіліс жасап, әлем назарын аудартты. Әсіресе түріктің ұшқышсыз аппараттары (дрондар) жаһандық брендке айналды. Сирия, Ливия, Таулы Қарабах және Украинадағы қақтығыстарда Bayraktar TB2 және Anka дрондарының тиімділігі дәлелденді. Осының аясында Орталық Азия елдері де түрік дрондарын қару-жарақ қорына қосуға қызығушылық танытуда.
Қазақстан Түркиямен қорғаныс саласындағы ынтымақты біртіндеп нығайтып келеді. 2021 жылы Қазақстан Түркиядан алғашқы Anka дрондарын сатып алуға келісім жасап, 2022 жылы Turkish Aerospace Industries және «Қазақстан инжиниринг» компаниясы арасында Қазақстанда Anka дрондарын бірлесіп құрастыру туралы меморандумға қол қойылды. Бұл келісім жүзеге асса, Қазақстан – Түркиядан тыс жерде Anka ҰҰА өндірісін жолға қойған алғашқы ел атанбақ. Сапар алдында сарапшылар екі ел түрік дрондарын Қазақстанда бірлесіп өндіру жөнінде келісімге келеді деп болжаған. Ресми ақпаратта тікелей дрон туралы келісім аталмағанымен, қорғаныс ынтымақтастығы жөніндегі құжаттар пакеті аясында бұл жобаға жол ашатын тармақтар бары сөзсіз. Түркия қорғаныс индустриясы комитеті мен Қазақстанның әскери ведомствосы арасындағы байланыс жаңа деңгейге көтеріліп отыр.
Сонымен қатар, қауіпсіздік саласында өзара түсіністік туралы бірнеше маңызды құжатқа қол қойылды. Мысалы, әскери барлау және қауіпсіздік органдары арасындағы ақпарат алмасу механизмдерін нығайту келісілді. Қазақстан мен Түркия БҰҰ бітімгершілік миссияларында да ынтымақтасуға дайын екенін көрсетті – қос үкімет Ливандағы БҰҰ уақытша күштері (UNIFIL) шеңберінде кооперация туралы техникалық келісімге қол қойды. Бұл Қазақстанның халықаралық бейбітшілікке үлес қосу жолындағы қадамы ретінде бағаланды.
Қорғаныс өнеркәсібінде Қазақстан Түркияның басқа да өнімдеріне қызығушылық танытуда. Мәселен, түріктің бронды техника, әскери байланыс құралдары, оптикалық жүйелерін бірлесіп өндіру немесе сатып алу мүмкіндіктері қарастырылуда. Бұған дейін Қазақстан Түркиядан Aselsan компаниясының түнгі көру приборларын және байланыс жабдықтарын алған тәжірибесі бар. Енді жоғары технологиялы қару-жарақ саласында бірлескен зертхана, тәжірибе алмасу жүргізу, кадр даярлау мәселелері күн тәртібіне шықты.
Тоқаевтің бұл бағыттағы дипломатиялық көрегендігі – Қазақстанның қорғаныс әлеуетін күшейту үшін балама серіктестермен байланыс орнатуында жатыр. Кеңес дәуірінен бері Қазақстан қару-жарақ тұрғысынан Ресейге тәуелді болып келсе, жаңа геосаяси жағдай қосымша опциялар қажеттігін көрсетті. Түркия – сол опциялардың бірі. Түрік қаруы НАТО стандарттарына сай, сапасы жоғары, әрі баға жағынан бәсекеге қабілетті. Ең бастысы – Түркия мен Қазақстан әскери-саяси одақтастар болмаса да, өзара қауіп төндірмейтін достас мемлекеттер. Сондықтан әскери техника бойынша ынтымақтастық Қазақстанның көпвекторлы саясатына толық сай келеді және ұлттық қауіпсіздікке қосымша кепіл бола алады.
Цифрлық технология және IT серіктестігі
Бүгінгі заманда елдің бәсекеге қабілеттілігі тек ресурспен немесе қарумен өлшенбейді, IT саласындағы жетістіктер шешуші орын алады. Осыны жақсы түсінетін Қ.Тоқаев Түркиямен ақпараттық технологиялар бағытын бірге дамытуды сыртқы байланыстың негізгі бағандарының біріне айналдырды. Анкарадағы баспасөз мәслихатында ол IT-технологияларды бірлесіп дамыту мәселесіне ерекше көңіл бөлінгенін айтты. Түркияның қорғаныс өнеркәсібіндегі табыстары оның жоғары технологияларды игерудегі жетістігін көрсетсе, Қазақстан да соңғы жылдары цифрландыру мен инновацияға басымдық беріп келеді. Astana Hub технопаркі, цифрлық үкімет бастамалары, IT-стартаптардың көбеюі – соның дәлелі. Тоқаевтың сөзінше, Қазақстан IT саласында айтарлықтай табысқа қол жеткізді, енді Түркиямен бірге жасанды интеллектіні дамыту, цифрлық экономиканы өркендету бағытында үлкен мүмкіндіктер бар.
Сапар аясында жасанды интеллект, инновация және ғарыштық қызметтер саласындағы ынтымақтастық туралы меморандум бекітілді. Бұл құжатқа Қазақстанның Цифрлық даму, инновация және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі мен Түркияның Индустрия және технология министрлігі қол қойды. Сондай-ақ ғылым мен техника бойынша бірлескен зерттеулер жүргізу туралы протоколға екі елдің тиісті министрлері қол қойды. Медиа және ақпараттық ынтымақтастық туралы да келісім жасалып, соның ішінде екі елдің ақпарат агенттіктері мен телерадиокомпаниялары серіктестік орнатуға уағдаласты.
Қорытындылай келе, Тоқаевтің Түркия сапары Қазақстанға көпқырлы пайда әкелмек. Сауда-саттық көлемін ұлғайту және жаңа экономикалық жобалар іске қосу арқылы елдің тұрмыстық әлеуеті артады. Транзиттік дәліздердің дамуы Қазақстанды Еуразияның логистикалық хабына айналдырып, геоэкономикалық маңызын күшейтеді. Энергетикалық ынтымақтастық экспорттық мүмкіндіктерді кеңейтеді, ал қорғаныс саласындағы әріптестік ұлттық қауіпсіздікке қосымша қорған болады. Гуманитарлық байланыстар халықтар арасын жақындастырып, ұзақ мерзімді достықтың берік негізін қалайды. Ең бастысы – бұл сапар нәтижесінде қалыптасқан шешімдер мен бастамалар қазақ-түрік қатынасының жаңа кезеңін ашатынына үміт зор. Тоқаевтың дипломатиялық көрегендігі Қазақстанның сыртқы саясатында тағы бір жемісін беріп, ел дамуына қызмет ететіні анық. Екі бауырлас елдің мәңгілік достығы және жан-жақты серіктестігі алдағы уақытта бұдан да биік шыңдарға көтеріледі деп сенеміз.
