Қазақстанда соңғы апталарда көрші Ресейде орын алған жанар-жағармай тапшылығының салдарын сезіне бастады. Украина тарапынан жасалған дрон шабуылдары бірнеше ресейлік мұнай өңдеу зауыттарын істен шығарып, елдегі бензин өндірісі күрт төмендеді. Ресей үкіметі ішкі нарықты ұстап тұру үшін жанармай экспортын уақытша тоқтатты. Бұл жағдай Қазақстандағы бензин бағасының өсуіне, тіпті жанармай тапшылығына ұласуы ықтимал деген сарапшылар дабыл қағуда. 2022 жылғы Қаңтар оқиғасына сұйытылған газ бағасының шарықтауы түрткі болғаны есімізде. Ендеше, қазіргі отын дағдарысы өрши берсе, Қазақстан қандай қадамға бармақ?
Ресейдегі отын дағдарысының себептері мен ауқымы
Ресей – әлемдегі ең ірі мұнай өндіруші үштіктің бірі, бірақ соңғы уақытта ол өзін жанармаймен қамтуда қиналып отыр. Негізгі себеп – Украина күштерінің Ресейдің мұнай инфрақұрылымына жасаған шабуылдары. 2023 жылдың тамыз айынан бері ресейлік мұнай қоймалары мен зауыттарына 30-дан астам дрон соққысы жасалды. Соның салдарынан Ресейдің мұнай өңдеу көлемі шамамен 10% төмендеді. Тіпті ресейлік сарапшылардың бағалауынша, елдегі мұнай өңдеу қуаттарының 40%-ы қазір тоқтап тұр, оның 70%-ына дәл осы дрон шабуылдары себеп болған.
Ресейдің ресми деректері де алаңдатарлық. Елде жанармай өндірісі сұраныстан 20% кеміп, ай сайын шамамен 400 мың тонна бензин жетіспей жатыр. Бұл тапшылықты сезінген аймақтарда жанармай құю бекеттерінің біршамасы бензин сатуды уақытша доғарған (әрбір елу стансадан бірі жабық). Билік жедел шараларға көшіп, бензин мен дизель отынын шетелге шығаруға жыл соңына дейін эмбарго жариялады. Кей өңірлерде лимит енгізіліп, мысалы, аннексияланған Қырымда тұрғындарға тек 20-30 литрден (5-8 галлон) ғана жанармай құюға рұқсат етілуде.
Ресей ішіндегі бағалар да өсе бастады. 2025 жылы 1 қыркүйектегі жағдай бойынша бензиннің бөлшек бағасы өткен жылдың соңымен салыстырғанда 6,7% қымбаттады. Мәскеуде АИ-95 маркалы бензинінің литрі 64–80 рубльге (шамамен 430–540 теңге) жетті. Бұл – Қазақстандағы бағадан екі еседей жоғары көрсеткіш. Ресейдің жанармай биржаларында да көтерме бағалар тарихи рекордтарға жақындады. Мұнай баррелі арзандаса да, өңделген өнім – бензин мен дизель – қымбаттап барады. “Соғыс жағдайында телевизордан жеңісті уәде етіп халықты алдарқатуға болады, бірақ бес бірдей жанармай бекетінде бензин таппай көлігіңіз тоқтап қалса, ол мүлде басқа әңгіме”, – дейді ресейлік экономист Вячеслав Ширяев. Шын мәнінде, жанармай тапшылығы қоғамдағы наразылықты күшейтетін факторға айналып отыр.
Қазақстанға ықтимал әсері: баға айырмашылығы және контрабанда
Ресейдегі отын дағдарысы Қазақстан нарығына екі жолмен әсер етуі ықтимал: біріншісі – тікелей импорт пен экспорт ағымдары арқылы, екіншісі – жанама түрде баға айырмасынан туындайтын контрабанда арқылы.
Todayinfo тілшісіне жауап берген сарапшы Олег Червинскийдің пікірінше жанармай бағасының көтерілуі бұл объективті үрдіс.
«Менің ойымша, бұл – объективті процесс, және ішкі бағалар көрші елдердің деңгейіне міндетті түрде жетеді. Себебі жылдың басында мемлекеттік баға реттеуі алынып тасталды. Ал енді «алып тасталды» деген жай сөз ғана. Шын мәнінде мемлекет бәрібір осы процесті бақылауда ұстап отыр. Егер мемлекет араласпаса, онда ақпан айында-ақ баға бірден секіріп кетер еді. Ал қазір біз бағаны біртіндеп, жайлап көтеріп келеміз» дейді сарапшы.
Қазақстанның мұнай өңдеу мүмкіндігі шектеулі: елімізде барлығы үш ірі мұнай өңдеу зауыты (Атырау, Павлодар, Шымкент) ғана бар. Олар жылына шамамен 15 миллион тонна мұнайды өңдейді, бұл ішкі сұранысты негізінен қамтуға жеткілікті. Энергетика министрлігінің мәліметінше, Қазақстан қазір бензинге ішкі сұранысын толық жабады, тіпті алғаш рет 70 мың тоннадан астам бензинді шетелге экспорттады. Дегенмен кейбір жанармай түрлері бойынша біз Ресей импортына да тәуелдіміз. Мысалы, 2025 жылға Қазақстан Ресеймен жанар-жағармай жеткізу бойынша келісім жасап, қажет болған жағдайда 285 мың тонна бензин, 300 мың тонна авиаотын және 450 мың тонна дизель отынын импорттауға квота белгілеген. Ресей үкіметі ЕАЭО аясындағы мұндай келісімдерге қол сұқпауға уәде еткен, дегенмен ішкі тапшылық күшейсе, Мәскеудің экспортты шектеуі әбден мүмкін деген қауіп бар.
Қазақстан мен Ресейдегі жанармай бағалары арасындағы алшақтық – қазіргі ахуалдағы ең үлкен қатер болуы мүмкін. Қазақстан жанармайы көршілер үшін айтарлықтай арзан. Мысалы, Ресейде АИ-95 бензині шамамен 80 рубль немесе 500 теңге тұрса, Қазақстанда сол марка 270–280 теңге шамасында ғана. Сол сияқты Қырғызстанда АИ-95 литрі 477 теңгеге баламалы бағамен сатылуда, ал бізде – 290 тг маңайы. Бағаның мұнша айырмасы заңсыз жанармай ағымын күшейтіп жіберді. Арзан бензин біздің елден Ресейге, Қырғызстан мен Өзбекстанға жасырын жолдармен тасылуда.
Қазақстаннан заңсыз жанармай шығару түрлі айламен жүзеге асуда. Арзан бензинді көлік багын үлкейту, қосымша цистерналар орнату арқылы шекаралас елдерге тасып, қымбат бағада сататын “кәсіпкерлер” көбейді. Бір рейстен 20-25 мың теңге таза пайда табуға болатынын ескерсек, шекара маңындағы кейбір жүргізушілер күніне бірнеше мәрте қатынап, жүз мың теңгеге жуық табыс көре алады.
«Баға ай сайын жайлап өсіп жатыр, өсіп жатыр, әрі қарай да өседі. Мұны ашық мойындау керек және халыққа да ашық айту керек — келесі жылдың бәрінде баға тағы өседі, кем дегенде. Және түбінде Ресейдегі бағамен теңеседі. Ал қандай да бір шекаралық тыйымдар, бақылаулар – бұл жердегі контрабанданы тоқтатуға көмектеспейді. Тіпті мәселе контрабандада да емес. Бір жылдан кейін, 2027 жылдың 1 қаңтарынан бастап Ресей, Қазақстан, Қырғызстан, Беларусь арасында мұнай өнімдерінің бірыңғай нарығы іске қосылады. Бұл нені білдіреді? Бұл Еуразиялық кеден одағына кіретін осы бес мемлекет мұнай өнімдері нарығында барлық квоталарды, баж салығын, тыйымдарды және басқа шектеулерді алып тастайды деген сөз. Яғни бензин де, дизель де елден елге еркін қозғала алады.
Мысалы, қазақстандық сауда компаниялары Беларусьтен бензинді еркін сатып ала алады, Ресейден де. Қырғыздар бізден де, Ресейден де сатып алады. Егер сол кезде, 2027 жылға қарай, қандай да бір елде, мысалы Қазақстанда, баға көршілерден төмен болса, онда біздің шекара қызметі экспортты тоқтатуға да, шектеуге де құқығы болмайды. Сонда бензин қарапайым түрде елден сыртқа «сүзіліп кетеді» де, ел бензинсіз қалады. Сондықтан, қалай десек те, 2027 жылға қарай Ресей, Қазақстан, Қырғызстан елдеріндегі бензин мен дизель бағасы бір деңгейге келеді, теңеседі» дейді сарапшы Олег Червинский.
Ал, Сарапшы Нұрлан Жұмағұловтың айтуынша, Ресеймен шекарада жеке көліктермен қанша жанармай шығарылып жатқанын ешкім дөп басып айта алмайды. Себебі мұны бақылау өте қиын: жеңіл автокөліктер бактарын толтырып алып, еркін өтеді. Рубль бағамының күшеюіне байланысты соңғы айларда теңге мен рубль арасындағы айырбас бағамы өзгеріп, Ресейдегі жанармай бізге қарағанда екі есеге жуық қымбат болып отыр. Нәтижесінде айырма контрабандалық жолмен жанармай шығаруды екі есе тиімді етті деп түсіндіреді сарапшы. Бұрын Қырғызстанға шығатын Қордай бекетінде бақылау күшейіп (көліктерге тәулігіне бір-ақ рет шығуға рұқсат, қосымша бактарды тексеру), жағдай біршама реттелсе, Ресеймен шекарада мұндай қатаң тексеріс жоқ, географиялық ауқымы да үлкен. Энергетика саласының тағы бір маманы Олжас Байділдинов Қазақстанның ішкі жанармай нарығын “тесік шелекке” теңейді: қанша құйсаң да арзан бензин көршілерге легальді не легальсыз жолдармен ағып кетеді дейді. Оның есебінше, қазіргі кезде теңгенің құнсыздануы мен бензин бағасының тым төмендігі жағдайды одан әрі ушықтырып отыр. Тіпті жуырда Өзбекстан шекарасында жер астынан Қазақстаннан жанармай тасуға арналған 450 метрлік жасырын құбыр табылғаны – мәселенің қаншалықты күрделі екенін көрсетеді.
Қазақстан үкіметі жанармайдың заңсыз экспортын шектеу үшін түрлі шаралар қабылдауда. Биылғы жылы бензинді елден шығаруға тыйым ресми түрде ұзартылды, көлік багынан тыс ыдыспен жанармай алып өтуге шектеу қойылған. Дегенмен сарапшылар бұл тек уақытша шешім деп санайды. Энергетика министрлігінің дерегі бойынша ай сайын 10–50 мың тонна жанармай “көлеңкелі жолмен” шекара асады. Мұның алдын алу үшін вице-премьер Роман Скляр жуырда Қазақстанда бензин бағасын кезең-кезеңімен көтеруге тура келетінін ресми мәлімдеді. Сарапшы Артур Шахназарянның айтуынша, биліктің қазіргі таңда бағаны бірден емес, жоспарлы түрде өсіруі – жағдайды бақылауда ұстап отыруға мүмкіндік береді. “Біздің елде жанармайдың қымбаттауы – Минэнерго бекіткен жоспар аясында, бақылаумен жүріп жатыр”, – дейді ол. Олжас Байділдинов те жанармай тапшылығының алдын алу үшін басты жол – көрші елдермен баға теңестіру екенін айтады. Оның есебінше, қазіргі 2025 жылы Қазақстан бензині долларлық есепте шамамен 2000-жылдардың басындағы деңгейде қалған – литрі $0,40 шамасында. “Әлемде 20 жылда бағасы өзгермеген бірде-бір тауар жоқ, ал Қазақстанда жанармай құны сол қалпы тұр – бұл парадокс”, деп түйіндейді Байділдинов. Демек, ішкі бағаны экономикалық негізге келтірмейінше, арзан отынның сыртқа ағылуын тоқтату мүмкін болмай тұр.
2022 жылғы Қаңтар сабағы: әлеуметтік тұрақтылыққа төнген қауіп
Қазақстанда жанармай бағасының күрт өсуі жұртшылықтың әлеуметтік наразылығын тудыруы мүмкін екеніне жақында өткен Қаңтар оқиғалары ащы сабақ болады деп ойлаймыз. 2022 жылдың басында Маңғыстау облысында автокөліктерге кеңінен қолданылатын сұйытылған мұнай газының (LPG) бағасы үкімет бекіткен шектеуден босатылып, нарықтық бағаға көшірілді. Нәтижесінде газдың литрі 50-60 теңгеден бірден 120 теңгеге шарықтап кетті. Бағаның екі есеге жуық өсуі Жаңаөзен қаласында халықтың көшеге шығуына түрткі болды. Бірнеше күн ішінде бұл қарсылық акциялары елдің өзге аймақтарына да таралып, ақыр соңында жаппай тәртіпсіздіктерге ұласты. Тарихқа “Қанды қаңтар” атымен енген сол оқиға кезінде ресми дерек бойынша 238 адам қаза тапты, мыңдаған азамат жарақат алды. Төтенше жағдай енгізіліп, ҰҚШҰ әскерінің көмегіне жүгінуге тура келді. Билік мұнайлы Маңғыстауда газ бағасын қайта төмендетіп, уақытша мемлекеттік реттеуге қайтаруға мәжбүр болды.
Бұл қасіретті оқиға энергетика саласындағы шешімдердің әлеуметтік-экономикалық салдарын ескермей болмайтынын көрсетіп берді. Сол себепті қазіргі кезде Қазақстан үкіметі бензин мен дизель бағасын біртіндеп өсіруді жоспарласа да, өте сақ қадамдар жасауда. Жанармай бағасы – халық үшін ең сезімтал мәселелердің бірі, өйткені ол тікелей күнделікті тұтыну тауарларының құнына және көлік шығындарына әсер етеді. Егер бензин күрт қымбаттап немесе тапшылық орын алса, қоғам арасында наразылық пен үкіметке деген сын артуы әбден мүмкін. Ресейдегі жағдайдың ықтимал нашарлауына байланысты Қазақстан билігі қосымша шаралар әзірлеуде: стратегиялық қорларды пайдалану, қажет болса, іргелес елдерден отын импорттау, бағаны уақытша мемлекеттің субсидиялау арқылы ұстап тұру сынды амалдар қарастырылуда. Алайда мұның бәрі қысқа мерзімді шаралар екенін ұмытпаған жөн.
Сарапшы Олег Червинский Todayinfo тілшісіне берген жауабында: «Жақында Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаевтың өзі де әлеуметтік қолдау жүйесін оңтайландыру керек деп мәлімдегенін білесіздер. Менің ойымша, қазіргі таңда мемлекетте барлық тауар мен өнімдерді субсидиялайтындай қаражат қалмаған. Сондықтан шыны керек, бензин субсидияланатын тауарлар қатарына енеді деп ойламаймын.
Иә, мемлекет аз қамтылған азаматтарды қолдайды және біз бұны көріп отырмыз. Бірақ ол бірінші кезекте күнкөріс үшін ең қажетті тауарларға бағытталады – үйлерді жылытуға арналған газ, электр энергиясы сияқты адам тіршілігіне тікелей қажет заттар. Қазірдің өзінде әлеуметтік көмек алушыларға «әлеуметтік әмиян» жүйесі енгізіліп жатыр.
Ал бензин бойынша қандай да бір компенсация болуы мүмкін бе – шынымды айтсам, білмеймін. Үлкен ықтималдықпен – жоқ деп ойлаймын. Мүмкін, әлемнің көп елдеріндегідей, көлікке салынатын салықты бензин бағасының ішіне енгізу механизмі қайта қаралуы мүмкін. Бұл, бәлкім, әділеттірек те болар: кім көп жүрсе, кім көп бензин жұмсаса – сол көбірек төлейді.
Бірақ жалпы қандай компенсациялық механизм қарастыруға болатынын айту қиын. Мен, өз басым, нарықтық экономикада кез келген тауардың өз нақты құны болуы керек деген ұстанымдамын. Яғни өндірушілер өзіне шығын келтіріп сатпау керек. Сондықтан мәселені «бағаны қалай арзандатамыз» деп емес, «халықтың табысын қалай арттырамыз» деп қою керек.
Міне, әңгіме осы жайлы болуы тиіс. Адамдар мына көліктермен таксист болып күн көрмей, соңғы тиынын бензинге жұмсамай, нормалды жұмыс істеп, табыс тауып, көлікті мақсатына сай – жұмысқа бару, қонаққа бару, демалуға шығу үшін пайдаланатын жағдай жасалуы керек. Егер халықтың табыс деңгейі өссе, өмір сүру сапасы көтерілсе – онда, бәлкім, ешқандай компенсацияның да қажеті болмайды» дейді О. Червинский.
Дағдарысқа қарсы не істеу керек?
Ресейдегі жанар-жағармай дағдарысы Қазақстан үшін екі ұдай мәселе тудырып отыр: экономикалық және әлеуметтік. Бір жағынан, арзан отынның сыртқа ағылуы ел экономикасына шығын әкеліп, ішкі нарықты тұрақсыздандыру қаупін туындатуы мүмкін болса. Екінші жағынан, бағаны күрт көтеріп жіберу – халықтың қалтасына салмақ салып, әлеуметтик толқу қаупін күшейтеді. Сарапшылар мен энергетика саласының мамандары бұл түйткілді шешу үшін бірнеше ұсыныс айтады:
- Бағаны кезең-кезеңімен нарықтық деңгейге бейімдеу. Ішкі бағаны көрші елдердегі деңгейге жақындатпайынша, жанармайдың заңсыз жолдармен тасылуын тоқтату қиын. Сондықтан үкімет жұртқа ауыр тимейтіндей етіп, біртіндеп жанармай бағасын өсіруі керек дейді мамандар. Бұл ретте аз қамтылған тұрғындарды қолдау үшін арнайы өтемақы тетіктерін немесе әлеуметтік жеңілдіктерді қоса қарастыру маңызды.
- Шекара бақылауын және заңсыз экспортқа қарсы шараларды күшейту. Құзырлы органдар көрші елдерге жанармай шығаратын сұр схемаларды әшкерелеуді жалғастыруда (мысалы, жер астындағы құбыр анықталды). Автокөлік бактарындағы отын көлемін шектеу, қосымша бак орнатқандарды жауапқа тарту, шекарадан өтетін көліктерге бақылауды электронды бақылау жүйелері арқылы арттыру сияқты шаралар қажет.
- Мұнай өңдеу саласына инвестиция және қор ұлғайту. Қазақстан ұзақ мерзімде ішкі сұранысты өтеу үшін мұнай өңдеу қуатын арттыруы тиіс. Төртінші мұнай өңдеу зауытын салу жобасы талқылануда, бұл іске асса, бензин өндірісі көбейіп, импортқа тәуелділік азаяр еді. Сондай-ақ, үкіметтің жанармайдың стратегиялық резервін қалыптастырып, күтпеген жағдайларда нарыққа қосымша көлем шығаруы маңызды.
Қорыта айтқанда, Ресейдегі жанармай дағдарысы – Қазақстан үшін ескерту іспетті. Геосаяси ахуалдың энергетика нарығына тікелей әсері бар екенін көріп отырмыз. Қазақстан билігі осы сынақты әлеуметтік тыныштықты сақтай отырып еңсеруі тиіс. Бұл үшін нарық заңдылықтарын ескере отырып, ұтымды әрі халық мүддесін қорғайтын шешімдер қажет. Егер жанар-жағармай саясатында тепе-теңдік табылмаса, экономикалық қиындықтар саяси тұрақсыздыққа ұласуы ықтимал екенін Қаңтар оқиғасы көрсетті. Сондықтан бүгінгі таңда басты міндет – ішкі отын нарығын «тесік шелекке» айналдырмай, сол арқылы елдің энергетикалық және әлеуметтік қауіпсіздігін қамтамасыз ету. Қазақстан қоғамы да бұл үдерістерді жіті бақылауда ұстап, атқарушы биліктен ашықтық пен тиімді шаралар күтеді. Жанармай дағдарысын еңсеру – тек экономикалық мәселе емес, ол еліміздің тұрақтылығының кепілі десек, қателеспейміз.
Мейіржан Әуелханұлы, журналист
