Қазақстанда шенеуніктер «конвертте» берілетін жалақыны көлеңкеден шығаруға батыл қадам жасады. Бұл істе құзырлы органдарға Жасанды интеллект (ЖИ) көмекке келеді. Тиісті заң жобасы қазірдің өзінде Мәжіліс қарауына енгізілді.
Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі Светлана Жақыпова «конверттегі жалақымен» күресу үшін Еңбек кодексіне түзетулер енгізілетінін хабарлады.
Мәселе неде: 85 000 теңгелік білікті мамандар
Министрдің айтуынша, қазіргі тәжірибеде жоғары білікті, тәжірибелі мамандардың өзі ресми түрде елдегі ең төменгі жалақыны (ЕТЖ) – 85 000 теңге алады деп көрсетіледі.
«Олардың дәл осы сомаға келісетініне сенбеймін,» — дейді Жақыпова. Оның ойынша, еңбекақының қалған бөлігін олар бухгалтериядан қолма-қол ақша күйінде, яғни «конвертпен» алады.
Бұл схема жұмыс берушіге де, жұмысшыға да тиімді болып көрінеді:
- Жұмыс беруші: Жалақы қорына түсетін салмақты (салық, әлеуметтік төлемдер) азайтып, ақша үнемдейді.
- Жұмыскер: Толық жалақысынан 10% зейнетақы жарнасын, 10% жеке табыс салығын (ЖТС) және медициналық сақтандыру төлемдерін ұстатпай, қолына «таза» ақшаны көбірек алады.
Жаңа талап: Еңбек қатынастарын толық декларациялау
«Олар қызметкердің ресми жалақысын 85 000 теңге деп әдейі жазады. Қалғанын «конвертте» береді. Бұған енді жол бермеу үшін біз еңбек қатынастарын декларациялауға міндеттегелі отырмыз», – деді Светлана Жақыпова.
Uchet.kz хабарлауынша, жаңа заң жобасы жұмысқа қабылдау фактісін ғана емес, сонымен қатар төленетін жалақының, сыйлықақының, материалдық көмектің толық сомасын міндетті декларациялауды талап етеді.
Бұл шара салықтар мен әлеуметтік төлемдерді жасанды түрде азайту тәжірибесін жоюға тиіс.
Жасанды интеллект «конвертті» қалай анықтайды?
Сарапшылардың пікірінше, жасырын жалақыны анықтаудың ең тиімді жолы – Жасанды интеллектті (ЖИ) қолдану. Бұл былай жұмыс істейді:
- Дереккөз 1 (ЕШЕБЖ): Бүгінде барлық еңбек шарттары Еңбек шарттарын есепке алудың бірыңғай жүйесіне (ЕШЕБЖ) міндетті түрде тіркеледі. Яғни, мемлекет әр қызметкердің ресми жалақысын біледі.
- Дереккөз 2 (МКК): Әр компания Мемлекеттік кірістер комитетіне (салық органына) өзінің жалпы Еңбекақы төлеу қоры (ЕАҚ) туралы есеп береді.
ЖИ-дің міндеті – осы екі дереккөзді салыстыру.
Мысалы, егер компания 10 жұмысшысына ресми түрде 100 мың теңгеден төлейтінін (ЕШЕБЖ бойынша жалпы сома – 1 млн теңге) көрсетсе, бірақ салық есебіндегі жалпы Еңбекақы төлеу қорының шығысы 10 миллион теңге болса, ЖИ бұл айырмашылықты (9 млн теңге) бірден анықтап, дабыл қағады. Бұл – қалған соманың «конвертте» төленгенінің айқын белгісі.
Еңбекмині ЖИ-ді қазірдің өзінде қолданып отыр
Еңбек министрлігі Президенттің тапсырмасы бойынша 2025 жылдың соңына дейін әлеуметтік-еңбек саласында ЖИ-ді пайдалануды кеңейтетінін мәлімдеді.
Қазірдің өзінде «Еңбек тәуекелдерінің цифрлық картасы» жұмыс істейді. Ол ЖИ арқылы экономиканың барлық секторындағы 92,1 мыңнан астам кәсіпорынға мониторинг жүргізуге мүмкіндік береді. Министрлік мамандарының айтуынша, өткен жылы осы құрал 2,2 мың кәсіпорындағы тәуекелдерді болжап, 63,4 мың жұмыскердің құқығын қорғауға көмектескен.
Ұлттық банк: «Елде 85 000 теңге алатын адам жоқ»
Еңбек министрлігінің бұл бастамасын Ұлттық банк төрағасы Тимур Сүлейменовтің жақында жасаған мәлімдемесі де растай түседі. Бас банкир елде 85 000 теңге көлемінде ЕТЖ алатын адам жоқ деп санайды.
«Ең төменгі жалақы (ЕТЖ) деген жай ғана көрсеткіш. Ол мемлекетке есеп-қисап үшін ғана қажет… Бірақ Қазақстанда енді ондай жалақы жоқ! Барлығы одан әлдеқайда көп табады… 85 мың теңге дегеніміз – статистикалық ағаттық (погрешность), немесе жай есептік көрсеткіш», – деген болатын Тимур Сүлейменов.
Бұл пікір мемлекеттік органдардың өздері ресми ЕТЖ-ге ешкім өмір сүрмейтінін және жалақының басым бөлігі «көлеңкеде» екенін мойындап отырғанын көрсетеді. Енді осы көлеңкелі экономикамен күресуге Жасанды интеллект жұмылдырылмақ.
