«Үй – ошағың, отбасың – баспанаң». Бұл ұғым әрбір қазақстандықтың санасына тыныштық пен қауіпсіздіктің символы ретінде сіңген. Алайда, бұл қасиетті шаңырақтың ішінде, төрт қабырғаның ар жағында көзден таса, құлақтан жырақ қаншама ауыр қылмыс жасалып жатыр? «Үйдің ішіндегі қылмыс» дегеніміз – дәл осы: мемлекеттік немесе қоғамдық бақылаудан жасырылған, жеке кеңістік ретінде қабылданатын отбасы ошағындағы адам құқығын өрескел бұзу, зорлық-зомбылық. Бұл – жеке басқа қол сұғу ғана емес, ұлттық қауіпсіздік пен қоғамдық денсаулыққа төнген қатер.
Қазақстандағы тұрмыстық зорлық-зомбылық мәселесі жыл өткен сайын асқынып тұр. Ішкі істер министрлігінің (ІІМ) ресми деректеріне сүйенсек, соңғы бес жылда әйелдерге қатысты қылмыстар саны екі есеге қысқарғанымен (оның ішінде кісі өлтіру 49,3%-ға азайған), бұл сандардың бір бөлігі ғана. Өйткені, 2024 жылдың өзінде ІІО-на отбасылық зорлық-зомбылық туралы 100 мыңға жуық хабарлама келіп түскен. Бұл – әрбір отбасы, әрбір қала мен ауыл осы індетпен күресіп жатқанын көрсететін айғақ.
Дерек: Мәдениет және ақпарат министрлігінің мәліметі бойынша, соңғы 4,5 жылда тұрмыстық зорлық-зомбылық салдарынан 869 адам қаза тауып, 2086 адам ауыр дене жарақатын алған. Ал 2024 жылдың қаңтар-тамыз айларында отбасылық-тұрмыстық саладағы қылмыстық құқық бұзушылық саны өткен жылмен салыстырғанда 2,8 есе өскен.
Бейресми статистика да жағдайдың ауырлығын айғақтайды. Елімізде жұмыс істеп тұрған 69 дағдарыс орталығына жыл басынан бері 5,5 мыңнан астам әйел жүгінген, олардың 3,7 мыңы балалы әйелдер. Бұл құрбандардың жасырын тұрған трагедиясын ашып, олардың зардап шеккенін көрсетеді.
Мақаланың негізгі тезисі: Қазақстандағы тұрмыстық зорлық-зомбылық – жеке бастың ғана емес, тұтас қоғамдық, мемлекеттік дағдарыс. Бұл дертті тоқтату үшін тек жазалау шаралары жеткіліксіз, кешенді құқықтық, әлеуметтік және мәдени шешімдер қажет. Ескі «отбасы ішіндегі мәселе» деген түсінік жойылып, зорлық-зомбылыққа мүлдем төзбеушілік қағидаты қоғамның әрбір мүшесінің санасына сіңуі тиіс.
Зорлық-зомбылықтың түрлері мен сипаты
Тұрмыстық зорлық-зомбылық бір ғана ұрып-соғумен шектелмейді. Оның қазақстандық отбасыларда кеңінен таралған төрт негізгі түрі бар:
- Физикалық зорлық-зомбылық: Денсаулыққа қасақана жеңіл, орташа немесе ауыр зиян келтіру. Бұл – ең көп тіркелетін, бірақ көбіне «жеңіл жарақат» ретінде қаралып, әкімшілік айыппұлмен шектелетін әрекеттер болды (2024 жылғы заңға дейін).
- Психологиялық зорлық-зомбылық: Қорқыту, үнемі қорлау, балалармен немесе туыстарымен қарым-қатынасқа тыйым салу, бопсалау. Бұл түр көбіне жасырын өтеді және құрбанның психикасына, өзін-өзі бағалауына орны толмас нұқсан келтіреді.
- Экономикалық зорлық-зомбылық: Ақшаны бақылау, жұмыс істеуге тыйым салу немесе барлық жалақыны тартып алу, тіпті азық-түлік пен киім-кешекке шектеу қою.
- Сексуалдық зорлық-зомбылық: Некедегі ерлі-зайыптылар арасындағы зорлау (мариталды зорлау), күштеу және жыныстық қарым-қатынасқа мәжбүрлеу.
Құрбандар бейнесі:
Тұрмыстық зорлық-зомбылықтың негізгі құрбандары – әйелдер, балалар және қарт адамдар. Әсіресе, экономикалық тәуелділігі бар жас әйелдер мен қорғансыз балалар ең осал топқа жатады.
Б. Негізгі себептер мен факторлар
Тұрмыстық зорлық-зомбылықтың тамыры тереңде. Қазақстандық қоғамның әлеуметтік-мәдени және құқықтық ерекшеліктері бұл дерттің өршуіне ықпал етеді:
- Патриархалдық нормалар және «ұят болады» мәдениеті: «Ұят болады», «отбасы ішіндегі кірді жаюға болмайды» деген түсініктер әйелдердің полицияға жүгінуіне кедергі келтіреді.
- Экономикалық тәуелділік: Әйелдердің материалдық тәуелділігі зорлық-зомбылықтан шығуға басты кедергі.
- Құқықтық олқылықтар: 2024 жылға дейін ұрып-соғудың Әкімшілік кодекске ауыстырылуы агрессорлардың жазасыздық сезімін күшейтті.
- Спирттік ішімдік пен нашақорлық: Отбасындағы зорлық-зомбылықтың ең жиі кездесетін себептерінің бірі.
Қазіргі заңнамалық өзгерістерге талдау
2024 жылдың 15 сәуірінде Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев қол қойған, халық арасында «Салтанат заңы» деп аталып кеткен заңнамалық түзетулер топтамасы тұрмыстық зорлық-зомбылықпен күрестегі түбегейлі өзгерісті білдіреді.
Негізгі өзгерістер:
- Ұрып-соғу мен жеңіл дене жарақатын Қылмысқа қайтару: Бұрынғыдай айыппұлмен құтылу мүмкіндігі азайды. Енді бұл әрекеттер үшін 50 тәулікке дейін қамауға алу жазасы қарастырылған.
- Жазаның қатаңдауы: Азаптағаны үшін 3 жылға дейін, ал бала өлтірген педофилдерді өмір бойына бас бостандығынан айыру жазасы енгізілді.
- Қорғау және алдын алу шаралары: Соттар агрессорға міндетті психокоррекциялық курстардан өтуді тағайындай алады.
- Полицияның жаңа міндеттері: Полиция енді істерді жәбірленушінің арызынсыз-ақ, куәгерлердің мәліметтері негізінде қозғай алады.
Тиімділігіне баға: «Салтанат заңы» – бұл шешуші қадам. Алайда, оның іс жүзіндегі тиімділігі – құқық қорғау органдарының жұмысына, әсіресе полицияның дайындығына тікелей байланысты.
Алматыда тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу шаралары күшейтілді
2025 жылы Алматы қаласында тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу бағытында бірқатар іс-шаралар ұйымдастырылды. Қала әкімдігі, полиция департаменті, үкіметтік емес ұйымдар және Алматы қаласының Дін істері жөніндегі басқармасы бірлесе отырып, отбасы қауіпсіздігін нығайтуға және зорлық-зомбылық фактілерінің алдын алуға бағытталған жұмыстар жүргізді.
«Зорлық-зомбылықсыз отбасы» акциясы
Шілде айында Алматы қаласында «Зорлық-зомбылықсыз отбасы» атты кең ауқымды профилактикалық іс-шара өтті. Акция барысында әлеуметтік тұрғыдан осал топтармен жұмыс жүргізіліп, мамандар оларға құқықтық және психологиялық көмек көрсетті.
«Бақытты отбасы – бақытты ел» дөңгелек үстелі
Қыркүйек айында Алмалы ауданында «Бақытты отбасы – бақытты ел» атты дөңгелек үстел өтті. Шараны ұйымдастыруға Алматы қаласының Дін істері жөніндегі басқармасы да белсене атсалысып, оған мемлекеттік органдар, үкіметтік емес ұйымдар, діни бірлестіктердің өкілдері мен әлеуметтік қызметкерлер қатысты. Талқылау барысында рухани құндылықтар арқылы отбасы беріктігін арттыру, әйелдер мен балалардың қауіпсіздігі, зорлық-зомбылықтан қорғау тетіктері және құқықтық көмек көрсету жолдары сөз болды.
«Тұрмыстағы профилактика» іс-шарасы
Қазан айында қала аумағында «Тұрмыстағы профилактика» атты жедел-алдын-алу іс-шарасы өтті. Бұл шараның мақсаты — тұрмыстық қатынастар саласындағы құқық бұзушылықтарды болдырмау және алдын алу.
Дағдарыс орталықтарының қызметі
Алматы қаласында қазіргі таңда тұрмыстық зорлық-зомбылыққа ұшыраған әйелдер мен балаларға көмек көрсететін 60-тан астам дағдарыс орталығы жұмыс істейді. 2025 жылдың өзінде үш мыңға жуық адам осындай орталықтардың көмегіне жүгінген.
Алматы әкімдігі, Алматы қаласының Дін істері жөніндегі басқармасы мен қоғамдық ұйымдар тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу мәселесіне ерекше көңіл бөліп келеді. Алдағы уақытта да отбасылық қатынастар мәдениетін арттыру, әйелдер мен балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету бағытындағы жұмыстар жалғасын таппақ.
Шешімдер және келешек
Тұрмыстық зорлық-зомбылық – бұл «қылмыстық әрекеттің» ең ауыр түрі, себебі ол адамның ең қауіпсіз болуы тиіс жерін – үйін қауіпті аймаққа айналдырады. Бұл тек жеке трагедия емес, отбасы институтын ыдыратып, ұрпақтың санасын улайтын мемлекеттік деңгейдегі қылмыс.
Қолдау жүйесін нығайту: Құрбандарға қорған
- Қаржыландыруды ұлғайту: Кризистік орталықтар мен телефондық көмек (жедел желілер) қызметтерін қаржыландыруды, олардың географиялық қолжетімділігін (әсіресе ауылдық жерлерде) ұлғайту.
- Кешенді көмек: Кризистік орталықтарда психологиялық, медициналық және құқықтық көмектің кешенді түрде көрсетілуін міндеттеу.
- Баспана мәселесі: Зорлық-зомбылықтан қашқан әйелдер үшін уақытша баспанамен қатар, тұрақты баспанаға қол жеткізу бағдарламаларын жасау.
Тұрмыстық зорлық-зомбылық – бұл жеке әлсіздік емес, қоғамның дәрменсіздігі. «Салтанат заңы» сияқты бастамалар үміт отын жақты. Бірақ, әділеттілік пен қауіпсіздік тек заң қабылдаумен келмейді. Ол – әрбір азаматтың төрт қабырға ішіндегі қылмысқа үнсіз қалмауымен, әрбір полиция қызметкерінің міндетіне адалдығымен және бүкіл қоғамның баланың қауіпсіздігі мен әйелдің құқығын өз құндылығынан жоғары қоюымен келеді.
