Бір кездері Еуразияның алыс шеткері аймағы саналған Орталық Азия бүгінде континенттің «ырғақты соғып тұрған жүрегіне» айналуда. Жаһандық державалардың назары бұрын-соңды болмағандай осы аймаққа ауып отыр. Жақында өткен «С5+1» (Орталық Азияның бес елі мен АҚШ) саммиті Вашингтонның аймақтағы стратегиясын түбегейлі өзгерткенін көрсетті. Бұл жаңа ойында АҚШ-тың көздейтіні не және Орталық Азия елдері бұдан не ұтады? Бұл туралы Todayinfo порталы nationalinterest.org басылымының шолуын қазақша ұсынады.
АҚШ-тың «Жаңа Прагматизмі»
Ұсынылған деректерге сәйкес, АҚШ-тың Орталық Азиядағы белсенділігінің артында екі негізгі мақсат жатыр:
- Экономикалық мүдде: Вашингтон үшін бұл аймақ – қазба байлықтардың, әсіресе Қытай әлемдік нарығында басымдыққа ие болған сирек жер металдарының және басқа да маңызды минералдардың көзі. Сонымен қатар, Ресейді айналып өтетін жаңа сауда жолдары мен жаңа нарықтарға шығу – АҚШ-тың басты назарында.
- Геосаяси ықпал: АҚШ аймақтағы Ресей мен Қытайдың ықпалын азайтуға тырысады. Бұл мақсатқа жету үшін Вашингтон Орталық Азия елдерінің өзара ынтымақтастығын арттырып, олардың «біртұтас блок» ретінде әрекет еткенін қалайды.
TNI басылымына сүйенсек, АҚШ саясатында маңызды өзгеріс болды: Вашингтон енді Орталық Азияға демократия мен адам құқықтары туралы «дәріс оқуды» қойды. Бұл үрдіс Трамп әкімшілігінен басталып, қазіргі таңда толықтай прагматикалық сипатқа ие болды. Бұрын, 11 қыркүйектен кейін АҚШ Ауғанстандағы соғыс үшін авиабазаларға қол жеткізу үшін аймақтағы адам құқықтарының бұзылуына көз жұмған болса, қазір бұл «сен маған, мен саған» принципі ашық мойындалып отыр.
«Ибраһим Келісімдерінің» Азиядағы Аналогы
Сарапшы Дженнифер Брик Муртазашвили бұл жаңа қарым-қатынасты Таяу Шығыстағы «Ибраһим келісімдерімен» (Abraham Accords) салыстырады. Ол келісімдер идеологияға емес, ортақ мүдделерге (мысалы, Иранды тежеу) негізделген прагматикалық серіктестіктер желісін құрды.
Дәл осындай логика енді Орталық Азияда да жұмыс істеп тұр: аймақ мемлекеттері өздерінің басты серіктестері – Ресей, Қытай және Иранды теңгеру үшін жаңа әріптестер іздеуде. Орталық Азияның авторитарлық болса да, қоғамдық пікірге (жұмыс орындары мен өмір сүру деңгейін арттыру талаптарына) жиірек назар аудара бастаған көшбасшылары үшін АҚШ-тың бұл прагматикалық ұстанымы тиімді болып отыр.
«Ояту Қоңырауы» және Орта Дәліздің маңызы
Аймақтық ынтымақтастықтың күрт артуына Ресейдің Украинадағы әскери операциясы түрткі болды. Бұл оқиға, әсіресе Владимир Путиннің Қазақстанды «жасанды мемлекет» деп атауы, Орталық Азия мемлекеттері үшін «ояту қоңырауы» іспетті болды. Бұрын кеңестік кезеңнен қалған шекара дауларына уақыт жоғалтып келген елдер, енді өзара ынтымақтастықтың маңызын түсініп, оны тездетіп дамыта бастады.
Осы жаңа экономикалық стратегияның негізгі өзегі – «Орта дәліз». Бұл Орталық Азия арқылы Каспий теңізін кесіп өтіп, Еуропаға шығатын сауда жолы. Ол Ресей аумағын айналып өтеді. Бұл дәліз:
- Транзиттік уақыт пен шығындарды қысқартады.
- Орталық Азия елдеріне жаңа геосаяси ықпал ету тетіктерін береді.
- Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы (ЭЫДҰ) мұны «жаңа коммуникациялық ландшафттың» өмірлік маңызды бөлігі деп атады.
Деректерге сүйенсек, Орталық Азия бұрынғыдай жаһандық саясаттың «сыртқы бақылаушысы» емес, керісінше, «жаңа континенттік тәртіптің қозғаушы күшіне» айналып келеді. АҚШ бұл өзгерісті өз мүддесіне пайдалану үшін бұрынғы идеологиялық талаптарынан бас тартып, прагматикалық мәмілелерге көшуде.
Дегенмен, мақалада негізгі бір сұрақ ашық қалдырылған: «АҚШ-тың бұған күші жете ме?» Яғни, Вашингтонның инфрақұрылымдық жобалар мен инвестициялар саласында Бейжің мен Мәскеуге шынайы бәсекелес болып, Орталық Азияға нақты балама ұсына алу қабілеті әлі де толық дәлелденген жоқ.
