Сенат Төрағасының мәлімдемесі
Жуырда Қазақстанның саяси кеңістігінде Сенат Спикері Мәулен Әшімбаевтың Үкіметке қатысты жасаған мәлімдемесі үлкен резонанс тудырды. Әдетте, жоғары билік өкілдері ашық айта бермейтін мәселені көтерген Спикер, елдегі параллельді қаржы жүйесінің – «үкіметтің екінші қоржынының» бар екенін алғаш рет көпшілік алдында мойындады.
Бұл мәлімдеме бюджетті айналып өтіп, мемлекеттік бақылауға ілікпеген жүздеген миллиардтаған теңгенің ағыны туралы болды. Бұл жағдайдың түпкі тарихы 2016 жылдан бастау алады, деп жазды әлеуметтік желіге Бигелді Ғабдуллин.
«Оператор РОП» және Утильалымның «Алтын Ағыны» (2016–2022)
«Екінші қоржынның» қалыптасуының негізгі бастауы – 2016 жылы Қазақстанда енгізілген көліктер мен техниканы кәдеге жарату үшін төленетін кәдеге жарату алымы (утильсбор) болды. Бұл төлем қысқа уақыт ішінде ең табысты салықтық емес алымдардың біріне айналды.
Бұл қаржы ағынын басқару сол кезде жаңадан құрылған жеке ұйым – «Оператор РОП»-қа жүктелді. Ұйым ресми түрде үкіметтік емес ұйым болғанымен, оның жоғары лауазымды тұлғаларға жақын топтардың бақылауында болғаны көп айтылды.
Жиналған қаражаттың көлемі жыл сайын қарқынды өсті:
-
2016 жылы: шамамен 30 млрд. теңге;
-
2020 жылы: 200 млрд. теңгеден астам;
-
2016–2021 жылдары аралығында: жалпы сомасы 760 млрд теңгеден асты.
Бұл орасан зор қаражаттың ең маңызды ерекшелігі – оның мемлекеттік бюджет арқылы өтпеуі. Тиісінше, олар қазынашылық бақылаудан тыс қалып, Парламенттің тексеруіне жатпады. Осылайша, бұл қаржылар қоғамның назарынан тыс, жүйенің ішінде жұмсалып отырды.
Қаңтар оқиғаларынан кейінгі өзгерістер және жүйенің сақталуы
2022 жылғы қаңтар оқиғалары кезінде халықтың талаптарының бірі «Кәдеге жарату алымын жою» болды. Бұл халықтың аталған төлемді әділетсіздік символы ретінде қабылдағанын және оның мақсатсыз жұмсалуынан хабардар екенін көрсетті.
Трагедиядан кейін ғана мемлекет бұл алымның жұмсалуындағы ашықтықтың жоқтығын мойындауға мәжбүр болды. Нәтижесінде, «Оператор РОП» таратылды, бірақ қаражат ағыны тоқтаған жоқ. Ол «Жасыл Даму» атты басқа мемлекеттік құрылымға берілді.
Маңыздысы, қаржыны бөлу схемасы өзгерген жоқ. Ақша бұрынғыдай оператордың шоттарына, яғни бюджетті айналып өтіп, түсуін жалғастырды. Бұл «екінші қоржынның» тек иесі ауысып, өзінің жұмысын жалғастырғанын білдірді.
Ақылы жолдар – екінші ірі қаржы ағыны
Кәдеге жарату алымынан бөлек, параллельді қаржы жүйесінің екінші ірі көзі ретінде ақылы жолдардан түскен қаражат аталды.
2013-2014 жылдардан бастап енгізілген ақылы трассалардан жиналған қаражат тікелей «ҚазАвтоЖол» АҚ-на түсті. Бұл қаражат та мемлекеттік қазынашылық арқылы өтпей, мемлекеттік компанияның менеджерлерінің бақылауында болды. Бұл жағдай Үкіметтің үнемі қаражат тапшылығы туралы мәлімдемесі аясында қарама-қайшылық туғызды.
Бақылаусыз жүйенің салдары мен қазіргі жағдай
2023-2025 жылдары реформаларға қарамастан, жүйедегі ашықтық әлі де орнамады. Кәдеге жарату алымы мен ақылы жолдардан түскен жүздеген миллиардтаған теңге әлі де бірыңғай қазынашылық шоттан тыс қалып отыр.
Мәулен Әшімбаевтың мәлімдемесі бұл мәселені жасырған Үкіметке айтылған тікелей айып болды. Мемлекеттің екінші тұлғасының мұндай пікір білдіруі, жоғарғы билікте қос стандарттарға қатысты ішкі қақтығыстың жария болғанын көрсетеді.
Экономикалық жағдай күрделі кезеңде, халықтың әлеуметтік жағдайы төмендеп, институттарға деген сенім азайған кезде, миллиардтаған қаражаттың көлеңкелі ағындарда болуы, бұл мәселені экономикалықтан саяси мәселеге айналдырады.
Сенат Спикерінің сөзі – жүйенің өзінен шыққан ақиқат. Ендігі кезекте Үкімет бұл ағындарды кім басқаратынын, неліктен қаражат бюджеттен тыс жүргенін және мемлекеттің «екінші қоржынын» құруға кім құқық бергенін Парламентке, Президентке және жалпы қоғамға түсіндіруге міндетті. Бұл мәселе Қазақстандағы саяси шындықтың жаңа кезеңін бастауы мүмкін.
