«Біз сендерге зауыттар салып бердік, қалалар тұрғыздық, өнеркәсіп дамыттық» (Посткеңестік кеңістікте ең жиі қайталанатын күлкілі миф).
Ал 1930-жылдардың нақты құжаттарын ашып қарасаңыз — бұл «империялық жадтың» күл-талқаны шығады.
Кеңес Одағының индустриялық базасы — «Ресейдің көрші халықтарға жасаған сыйы» емес.
Бұл — америкалық технологиялардың орасан импорты, неміс инженерлік жобалауы және кеңес билігі ұйымдастырған ГУЛАГ-тың миллионға жуық тұтқынының құл еңбегі.
Ашық айтсақ, СССР-ді «ұлы орыс инженерлері» емес, Альберт Кан, Эрнст Май және Детройт, Кливленд, Чикаго мен Гамбургтің мыңдаған мамандары салды.
Сталинград трактор зауыты АҚШ-та толықтай конструктор ретінде дайындалды: американдықтар зауытты тұтас жобалап, барлық металл құрылымдарды жасап, жүз кемеге тиеп, СССР-ге жіберді. Монтаж — алты ай. Харьковтан Челябіге дейінгі жағдай да осы: зауыттар «жәшікпен» келетін, ал құрылыс алаңдарындағы зэкілер бетонды тәулік бойы таситын тегін жұмыс күші болды.
Кеңес пропагандасының «бет-бейнесіне» айналған ДнепроГЭС-ті — америкалық Cooper Engineering мен немістің Siemens компаниялары салды. Магнитогорск — Индиана штатының Гэри қаласындағы алып металлургиялық орталықтың көшірмесі. Горький автозаводын Austin, ал болашақ АЗЛК-ны — Ford технологиялары бойынша тұрғызды. 1930-жылдары СССР әлемдегі ең ірі өнеркәсіптік импорттаушыға айналды, ал АҚШ-қа тәуелділігі бүгіннен қарағанда тіптен фантастикалық көрінеді.
Albert Kahn Inc компаниясы нағыз ғажайып жасады. Америкалықтар индустриялық жобалаудың дамыған моделін алып келді: 400 маманнан тұратын штат бір аптада толық жобалық құжат дайындайтын, ал зауыт бес айда «кілтпен» тапсырылатын. Кан бүкіл Одақ бойынша бес жүз кәсіпорын салды — бұл «кеңестік» емес, америкалық қолтаңбамен салынған тұтас өнеркәсіптік география.
Шетелдіктер тек зауыт емес, қалалар да тұрғызды. Неміс сәулетшісі Эрнст Май тұтас қалалардың жоспарларын, тұрғын аудандар мен өнеркәсіптік кенттердің жобаларын жасады. «КСРО Қазақстанда, Орта Азияда, не Оралда қалалар салды» деген әңгімелер айтылғанда, бір нәрсені түсіну керек: қала салған — шетелдік мамандар, ал КСРО әкімшілік бақылау мен ГУЛАГ жүйесін қамтамасыз етті.
1930-жылдары СССР-де шамамен 200 мың америкалық инженер мен техник жұмыс істеді. Бұл іс жүзінде «технологиялық оккупация» еді — тек ерікті түрде және алтынмен, астықпен, концессиялармен төленген.
Американдықтар миллионға жуық тұтқынды басқарды («социализмнің еңбек армиясын»). Егер шетелдіктер мен ГУЛАГ болмағанда, индустрияландыру жүзеге аспайтын еді.
Америкалық профессорлар жұмысшы факультеттерінің жүйесін құрып, инженерлік корпус бүкілдей сауатсыздыққа батқан кезде үш жүз мың маман дайындап шықты.
Бұл — тек технология импорттау емес, ми импорттау болды. Басқаша айтқанда, «бәрін шешетін кадрлар» АҚШ-тың қолымен өсірілді.
Осылайша, социалистік жобаның материалдық іргетасы — зауыттар, жұмысшы қалалары, техникумдар, инженерлік мектептер — АҚШ капиталистері мен ГУЛАГ-тың арзан еңбегі арқылы жасалды. «Кеңестік индустрияландыру» — Детройттың технологиялық революциясы мен кеңестік мәжбүрлі еңбек жүйесінің қосындысы.
Осының бәрінен кейін кейбіреулердің бүгін Қазақстанға, Украинаға, Беларуське немесе Орта Азияға кім «кімге не салып берді» деп ақыл айтуы тіпті күлкілі.
Егер турасын айтсақ, АҚШ пен Германиясыз Магнитка да, Уралмаш та, «КСРО-ның өнеркәсіп ғажайыбының» жартысы да болмас еді. Мұның бәрін «КСРО басқалар үшін» емес, американдықтар КСРО үшін ақшаға салып берді.
Тарихтың шындығы мынау: АҚШ-тың капиталистері КСРО-ға социализмді, КСРО капиталистерді «жау» деп жариялауға үлгергенше, әлдеқайда жылдам салып берді.
Міне, нағыз ирония осы…
©️Ерболат Қатжанов
