2025 жылдың 10 қаңтарында Президент Қасым-Жомарт Тоқаев қол қойған жаңа түзетулер Қазақстанның қоғамдық-саяси кеңістігінде қызу талқыға түсті. Нақтырақ айтқанда, «мемлекеттік құпияға» жататын ақпараттар тізімі кеңейтіліп, оған «бұрынғы президенттер мен олардың отбасы мүшелерінің денсаулығына және жеке өміріне қатысты мәліметтер» енгізілді. Ресми түрде Қазақстанда тек бір «бұрынғы президент» бар – ол Нұрсұлтан Назарбаев. Демек, қоғамда «бұл заң тек Назарбаев пен оның жақындары үшін енгізілді» деген пікір қалыптасты. Төменде осы түзетулердің негізгі астарларын, заңның қабылдану барысы мен оның салдарын сараптап көрейік. Todayinfo.kz ақпараттық порталы Orda.kz әзірлеген мақаланың негізінде қазақша нұсқасын ұсынып отыр.
Жаңа заң қандай өзгеріс енгізеді?
Заңға енгізілген өзгерістер «Мемлекеттік құпиялар туралы» Қазақстан Республикасының заңының 14-бабына қатысты. Оған дейін Қазақстанда тек «қызметтегі президент пен оның отбасы мүшелеріне» қатысты денсаулық пен жеке өміріне байланысты деректер құпия саналатын. Ал енді «бұрынғы президенттер мен олардың отбасы мүшелерінің» де осы санаттағы мәліметтері мемлекеттік құпияға енгізілді.
Бұл қандай мәліметтер? Денсаулық жағдайы, ауруханаға жатуы, ем қабылдауы, отбасы мүшелерінің қарым-қатынасы, жеке өмір детальдары, т.б. – барлығы енді «құпия» ақпарат деп танылып, жария етуге қатаң тыйым салынады. Мұндай деректерді «жинау, тарату немесе заңсыз жариялау» Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 185-бабы бойынша жазаға тартылуы мүмкін. Жазаның ең жоғарғы шарасы – 8 жылға дейін бас бостандығынан айыру.
Заңның «жасырын» қабылдануы нені білдіреді?
Бұл түзету «Мемлекеттік білім беру жинақтау жүйесі» және «ақпарат, қоғамды дамыту, мәдениет пен мұрағат істеріндегі артық заңнамалық нормаларды алып тастауға» қатысты заң жобасына қосымша ретінде ұсынылды. Қарапайым тілмен айтқанда, экс-президент денсаулығына қатысты бап дәл осы заң жобасына қосылып, көпшілікке дер кезінде ашық талқылауға шығарылмады. Мәжілісте бұл тақырып жөнінде ресми, ашық талқы болмағаны, мәселенің Сенатта да жабық күйде қалуы – қоғамда көптеген сұрақ туғызды:
- Неге бір-біріне қатысы жоқ заңдарға осындай өзгеріс «орап» енгізілді?
Депутаттардың өздері де «бұл екі мәселенің қалай байланысқанын түсіндіріп бере алмады» деген ақпарат тарады. - Заң жобасы жария талқылаудан неге тыс қалды?
Қазақстанның заңнамалық процедурасы бойынша маңызды түзетулер кеңірек қаралуға тиісті. Ал бұл жолы норма Сенатқа жетіп қалған кезде ғана белгілі болды.
Кей сарапшылар мен құқық қорғаушылар мұндай «тыныш» қабылдау қоғамның реакциясын мейлінше төмендетуге бағытталған қадам деп есептейді. Яғни, билік заңға халық назарын аудартпай, экс-президенттің отбасын ақпараттық қауіп-қатерден қорғауды көздеген болуы мүмкін.
Бұрынғы заң мен жаңа заңның байланысы
Бұған дейін Қазақстанда «Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы туралы» заңы болғаны мәлім. Ол заң Нұрсұлтан Назарбаевқа бірқатар артықшылықтар берді:
- Денсаулығы туралы ақпаратты құпия сақтау;
- Отбасы мүшелерінің де жеке өмірі жайлы мәліметтердің жария етілуіне шектеу қою;
- «Елбасы» мәртебесі арқылы саяси және заңдық иммунитетке ие болу, т.б.
Алайда 2022 жылдың қаңтар оқиғаларынан кейін қоғамда Назарбаевтың «Елбасы» ретіндегі ерекше статусын қайта қарау туралы талап күшейді. Нәтижесінде 2023 жылдың ақпанында «Елбасы туралы» заң күшін жойды. Осы арқылы Тұңғыш Президенттің бірқатар артықшылықтары, соның ішінде денсаулығы мен отбасы мүшелерінің жеке өмірін қорғауға байланысты нормалары да алынып тасталды.
Алайда қазір қабылданған түзетулер сол «сақтандыру тетігін» бір жағынан қайта қалпына келтіріп отыр деуге болады. Яғни, Назарбаев пен оның отбасының жеке өміріне қатысты мәліметтер – мемлекеттік құпия саналады. Бұл заң бұрынғы «Елбасы» нормаларының бір бөлігіне ұқсас, бірақ енді «экс-президент» мәртебесін алған Назарбаевты қорғайтын құжат ретінде күшіне енді.
Назарбаевтың отбасындағы өзгерістер
Қоғамда «бұл өзгеріс неге дәл қазір қабылданды?» деген сұрақ жиі қойылады. 2023 жылдың 1 желтоқсанында Нұрсұлтан Назарбаев өзінің «Моя жизнь. От зависимости к свободе» атты кітабында бұрын көпшілікке белгісіз болып келген екі ұлы – Тауман мен Байкен туралы ресми түрде айтты. Олардың анасы – «Мисс Қазақстан-1999» байқауының жеңімпазы болған Асель Исабаева екені белгілі болды. Осылайша экс-президенттің отбасы мүшелерінің құқықтық мәртебесі кеңейіп, жаңа мұрагерлер пайда болды.
Бұған дейін «Елбасы» заңы күшін жойғанда Назарбаевтың «ресми» отбасында тек үш қызы мен зайыбы Сара Назарбаева ғана аталып жүрді. Енді жаңа заң бойынша экс-президенттің кез келген «заңды немесе биологиялық туыстары», яғни ұл-қыздары, немере-шөберелері, ата-әжесі немесе ағайын-туысы деп танылатындар да автоматты түрде «мемлекеттік құпиямен қорғалатын» мәртебеге ие болады.
Заңның қоғамдағы ықпалы және сын-пікірлер
- Саяси талдау және сөз бостандығы
Кейбір құқық қорғаушылар мен заңгерлер «денсаулық және жеке өмір туралы ақпаратты мемлекеттік құпия қатарына қосу – сөз бостандығын шектейді» деп санайды. Бұқаралық ақпарат құралдары мен белсенділер саяси тұлғалардың денсаулығы мен жеке өмірі қоғамға белгілі бір деңгейде ашық болғаны жөн деп есептейді. Себебі «ел басқарып келген тұлғаның денсаулығы тұтас саяси ахуалға әсер етеді» деген уәж бар. - Заңның негіздемесі мен «мемлекеттік қауіпсіздік» ұғымы
«Мемлекеттік құпиялар туралы» заңға сәйкес, мемлекеттің әскери, экономикалық, ғылыми-техникалық, сыртқы саяси, барлау және контрбарлау қызметіне қатысты мәліметтер құпия саналады. Ал экс-президенттің (басқа да бұрынғы жоғары лауазым иелерінің) денсаулығын тікелей «ұлттық қауіпсіздікпен» байланыстырудың заңды-негізді жағы күмән тудырады. Құқық қорғаушы Гүлмира Біржанованың айтуынша, «жеке өмірді ұлттық қауіпсіздік мәселесіне қосу – құқықтық тұрғыдан қате» және «құпияны қорғау үшін жалпы нормалар (қылмыстық кодекс, азаматтық кодекс) жетіп жатыр». - Құқықтық коллизия мен сот тәжірибесі
Қазақстанда мемлекеттік құпия туралы баппен сотқа тартылғандардың кейбірі – журналистер мен белсенділер. Мысалы, 2009 жылы журналист Рамазан Есергепов құпия деп танылған КНБ қызметкерлерінің хат алмасуын жариялағаны үшін үш жылға сотталды. Болашақта экс-президент пен оның отбасы туралы «артық» ақпарат жариялаған баспасөз өкілдері де осындай жауапкершілікке тартылуы мүмкін. - Қоғамдық пікір мен саяси әсері
Заңда «бұрынғы президенттер» деген көпше түрде жазылғанымен, әзірге Қазақстанда тек бір экс-президент бар екені белгілі. Сондықтан өзгеріс ең алдымен Назарбаевтың мүддесін қорғауға бағытталған деген көзқарас басым. Бұл жағдай «Тоқаев билігі Назарбаев отбасын тағы да қолдап отыр ма?» немесе «Елбасылық артықшылықтар заң арқылы өзге формада қайта оралды ма?» деген сұрақтарға жол ашты.
PS
- Заңның мәні: Басты мақсат – экс-президент пен оның отбасы мүшелерінің денсаулығы мен жеке өмірін «мемлекеттік құпия» етіп, халықтың назарынан тыс қалдыру.
- Күдік пен сыни пікір: Бұл норманың қабылдану барысы ашық талқыланбауы, оның «арнайы жасырылып» енгізілуі, сондай-ақ «ұлттық қауіпсіздік» ұғымын жеке өмір мәліметтерімен байланыстырудың қисынсыздығы қоғамда түсініспеушілік тудырады.
- Саяси контекст: «Елбасы туралы» заң жойылған соң Назарбаевтың жеке мәліметтерін қорғау тетіктері әлсіреді. Жаңа түзетулер сол тетікті қайта қалпына келтіріп, тіпті бұрын танылмаған отбасы мүшелерін де қамтитын деңгейге көтерді.
Бұдан шығатын негізгі түйін – Қазақстанда экс-президенттің және оның туыстарының жеке басына қатысты мәліметтерді құпиялауды қоғамдық талқысыз қабылдау саяси билік пен қоғам арасындағы ашықтық мәселелерін тағы да күн тәртібіне шығарды. Елде демократиялық институттар мен сөз бостандығын нығайту қажеттігі айтылған сайын мұндай құпияландыру шаралары мен заңға енгізілетін түсініксіз түзетулер бір-біріне қайшы әсер етеді. Ал экс-президенттің отбасындағы жаңа жайттар (ресми мойындалған ұлдары) бұл заң өзгерістерінің дер кезінде қабылдануының астарлы себебі болуы мүмкін деген болжамдар әлі де күшті.
