Қазақстан мен Қытай арасындағы сыртқы сауда көрсеткіштерінің айырмашылығы ел экономикасындағы өзекті мәселелерді айқындап отыр. ҚР Қаржы министрлігіне қарасты Мемлекеттік кірістер комитетінің дерегінше, Қытайдан келген импорт көлемі шамамен 15,4 млрд. АҚШ долларын құраса, сол кезеңде Қытай кеденінің мәліметтері бұл көрсеткішті 24,7 млрд. АҚШ доллары деп көрсеткен. Екі елдің ресми статистикасының арасындағы айырмашылық – 9,3 млрд. доллар – көпшіліктің назарын аудартқан маңызды жайт.
Контрабанданың көлемі және бюджетке әсері
Сарапшылар бұл 9,3 млрд. долларды Қазақстанға заңсыз жолмен кірген тауарлардың құны деп есептеп, оны ел аумағында айналыстағы «көлеңкелі» экономиканың бір бөлігі ретінде қарайды. Егер 1 АҚШ доллары 500 теңге деп есептесек, 9,3 млрд. доллар 4,65 трлн. теңгеге тең. Ал Қытайдан тікелей келетін контрабандадан бөлек, Ресей, Қырғызстан және Өзбекстан арқылы тасымалданатын тауарларды да ескерсек, бұл соманың 10 трлн. теңгеге дейін ұлғаюы ғажап емес.
Осындай қомақты көлемдегі «көлеңкелі» тауарға тиісті кедендік төлемдер мен салықтар салынбайтыны белгілі. Мәселен, 10 трлн. теңге сомасындағы контрабандалық өнімге 10% кедендік баж бен 12% ҚҚС салығы (Қосылған құн салығы) салынған жағдайда, шамамен 2 трлн. теңге бюджетке түспей жатыр деуге болады. Бұған қоса, аталған тауарлар ел ішіндегі саудада да «сұр» айналым арқылы жүргізілгендіктен, қосымша 1 трлн. теңге көлемінде ҚҚС жоғалту қаупі бар. Нәтижесінде жалпы 3 трлн. теңге көлемінде бюджет түсімдері орындалмай қалуы мүмкін деген болжам жасалады.
Құзыретті органдардың рөлі
Бұл мәселеде таңдандыратын жағдай – кеден және салық органдарының, жалпы қаржы қадағалайтын құрылымдардың қолындағы заманауи цифрлық құралдар мен ақпарат ағындары. Шағын және орта бизнес өкілдері (әсіресе ашық жұмыс істеп, деректерді уақтылы тапсыратындар) салық органдарының жіті бақылауында екенін мойындайды. Мысалы, Абай швей фабрикасы бірнеше рет «Жоғары тәуекелді салық төлеуші» санатына жатқызылғанда, шенеуніктер «Сіздерде ешқандай көлеңкелі әрекет жоқ екен» деп бастайтыны көрсетілген. Демек, жүйе бизнес субъектілерінің әрекетін бүге-шігесіне дейін талдай алатынын аңғаруға болады.
Соған қарамастан, дәл осындай цифрлық бақылау тетіктері үлкен көлемдегі заңсыз тауар айналымын көрмеуі немесе оған мән бермеуі – қоғамдағы әділеттілік принципіне күмән туғызады. Яғни жүйе «қолында бар құралын» негізінен шағын кәсіпкерлерге қолданса, ал орасан контрабанданы ұйымдастырушылар назардан тыс қалып отырғандай көрінеді.
Мәселені шешудегі қадамдар
- Кедендік бақылауды жетілдіру. Хоргос секілді ірі шекаралық өткізу пункттеріндегі цифрлық құралдар мен инфрақұрылымды жаңарту, заңсыз жүк пен құжаттарды анықтайтын жүйелерді халықаралық стандарттарға сәйкес жетілдіру қажет.
- Транзиттік бағыттар мониторингін күшейту. Тауарлар Ресей, Қырғызстан, Өзбекстан және басқа елдер арқылы тасымалданғанда «ЕАЭО ішкі саудасы» деген желеумен заңсыз айналымға түсу ықтималдығы жоғары. Осы бағытта бірлескен электронды қадағалау, ақпарат алмасу жүйесін жетілдіру керек.
- Мемлекеттік органдардың ашықтығы. Салық және кеден органдары жариялайтын статистика мен талдаулар тұрақты түрде қоғамға жеткізіліп, тәуелсіз сарапшылар мен БАҚ өкілдеріне қолжетімді болуы тиіс. Бұл жұртшылықтың сенімін нығайтады.
- Шағын және орта бизнеске арналған нақты қолдау шаралары. Мемлекеттік органдар ірі контрабандамен күресуге басымдық беріп, адал жұмыс істеп жүрген кәсіпкерлерді артық тексеруден, негізсіз айыппұлдардан қорғауы қажет.
PS
Қазақстан экономикасының айтарлықтай бөлігін «көлеңкелі» айналым мен контрабанда құрайтыны туралы деректер алаңдатпай қоймайды. Бұл құбылыс ел бюджетіне салмақ түсіріп, әділетті бәсекелестікке зиянын тигізеді. Мемлекеттік кірістерді арттырудың аса үлкен мүмкіндігі – кедендік және салықтық әкімшілендіруді жетілдіру, цифрландыруды күшейту және жемқорлық тәуекелдерін жою арқылы ірі заңсыз тауар ағындарын тоқтату. Тек осы қадамдар арқылы біз бюджетке түспей жүрген 3 трлн. теңгені қайтарып, адал бизнеспен айналысатын кәсіпкерлерге қолдау көрсете аламыз.
