Салық – кез келген елдің бюджетін қалыптастырудағы негізгі құралдардың бірі. Дегенмен салық саясатының тәсілі, мөлшерлемелері мен ставкалары әр елде айтарлықтай өзгеше. Бұл жазбада біз Қанат Әмиркиннің жазбасы негізінде Калифорния (АҚШ) мен Қазақстандағы салық жүйесінің кейбір аспектілерін салыстыра отырып, орташа азаматқа түсетін жүктемеге сараптамалық баға береміз. Сонымен қатар Қазақстанда ҚҚС-ты (Қосылған құн салығын, яғни НДС) 20%-ға дейін көтеру туралы әңгімеге ой қосып, оның әлеуетті салдарына тоқталамыз, деп хабарлайды Todayinfo порталы EurasiaPluse сілтеме жасап.
1. Табыс салығы
Калифорния
- Орташа жылдық жалақы: шамамен 75 000 АҚШ доллары (айына ~6 250 АҚШ доллары).
- Табыс салығы (федералдық және штаттық салығын қоса есептегенде) 50%-ға дейін жетуі мүмкін.
- Мысалы, 75 000 доллар табыстан шамамен 23 475 доллар салық ретінде ұсталады.
- Қолға тиетіні: 51 525 доллар/жыл.
Қазақстан
- Орташа жылдық жалақы: шамамен 10 000 АҚШ доллары (айына ~833 АҚШ доллары).
- Табыс салығының негізгі ставкасы – 10%.
- Жалақыдан 1 000 доллар салық ұсталып, 9 000 доллар/жыл қалады.
Калифорнияда табыс салығы әлдеқайда жоғары болғанымен, азаматтардың орташа жалақысы да бірнеше есе жоғары. Қазақстанда табыс салығы (10%) салыстырмалы түрде төмен көрінеді. Алайда номиналды (абсолютті) жалақы айырмасын ескерсек, америкалықтардың қолына тиетін «таза табысы» бәрібір жоғары.
2. Тұтыну салығы (НДС / сатудан түсетін салық)
Калифорния
- Шамамен 9% сатудан түсетін салық алынады (sales tax).
- 20 000 доллардың тауарын сатып алған кезде 1 800 доллар (9%) салық төлеуге тура келеді.
Қазақстан
- ҚҚС (НДС) ресми ставкасы қазіргі кезде 12% болса да, кей деректерде алдағы уақытта 20%-ға дейін көтеру ұсынылып жүр.
- Егер ҚҚС 20%-ға көтерілсе, сол 20 000 доллардың тауарын сатып алған кезде 4 000 доллар салық төлеуге тура келеді.
Егер ҚҚС 20%-ға дейін өскен жағдайда, Қазақстанда тұтыну тауарларын сатып алу салығы Калифорнияға қарағанда әлдеқайда қымбатқа түспек. Ал бұл қарапайым халықтың қалтасына тікелей әсер етеді.
3. Жылжымайтын мүлікке салынатын салық
Калифорния
- Орташа есеппен жылжымайтын мүлікке салынатын жылдық салық ставкасы 0,76% шамасында (ауданына, қала/округ ерекшелігіне байланысты өзгеруі мүмкін).
- Мысалы, 800 000 доллар тұратын үйдің жылдық салығы ~6 080 доллар болуы мүмкін.
Қазақстан
- Жылжымайтын мүлік салығының ставкасы әлдеқайда төмен, әрі мүліктің бағасына қарай есептеледі.
- 100 000 доллар тұратын пәтердің жылдық салығы 50–500 доллар аралығында ғана болуы мүмкін.
Қазақстанда жылжымайтын мүлікке салынатын салық айтарлықтай төмен. Дегенмен Калифорниядағы мүліктің өзі өте қымбат, бірақ салығының абсолюттік көлемі өте жоғары.
4. Жалпы салықтық жүктеме
Калифорния
- Табыс салығы, сатудан түсетін салық және жылжымайтын мүлікке салынатын салықты қоса есептегенде, салықтық жүктеме орта есеппен жалақының 42%-ын құрауы мүмкін.
Қазақстан
- Қазіргі таңда: табыс салығы – 10%, ҚҚС – 12%, мүлік салығы – өте төмен.
- Алайда ҚҚС 20%-ға дейін көтерілсе, жалпы жүктеме 55%-ға дейін жетуі мүмкін.
- Бұл көрсеткіш Қазақстандағы орташа жалақы деңгейін ескерсек, азаматтар үшін үлкен қаржылық ауыртпалық болады.
Талдау және ықтимал салдарлар
- Табыс деңгейінің айырмасы
Калифорния мен Қазақстан табыс көлемі жағынан үлкен айырмашылыққа ие. Калифорнияда жоғары салық төлеу жүйесін «көтере алатын» орташа табыс пен әлеуметтік қорғау деңгейі бар. Қазақстанда орташа жалақы айтарлықтай төмен, сол себепті салықтың өсуі (әсіресе ҚҚС сияқты кең ауқымды салық түрінің) тұрмыс сапасына теріс әсер етуі мүмкін. - Тұтыну құрылымы
Қазақстанда азық-түлік пен күнделікті тұтыну тауарларына жұмсалатын үлес халықтың жалпы шығыстарының едәуір бөлігін алады. Егер ҚҚС көтерілсе, әсіресе әлеуметтік маңызы бар тауарлардың бағасы да өседі. Бұл төмен және орташа табысы бар отбасыларды одан әрі қиын жағдайға қалдыруы ықтимал. - Көлеңкелі экономика және салық жинау
Салық ауыртпалығы өскен сайын бизнестер мен азаматтар «көлеңкелі» айналымға кетуге бейім болуы мүмкін. Яғни мемлекеттің күткен түсімдері артпай, керісінше азаюы да ықтимал. Сол себепті салық ставкаларын көтеру мәселесімен қатар, салық әкімшілендірудің тиімділігін арттыру, сыбайлас жемқорлықпен күресу және шағын бизнесті қолдау шараларын ескеру қажет. - Альтернативті кіріс көздері
Бюджеттің кіріс бөлігін арттырудың жалғыз жолы салықты көтеру емес. Үкімет мемлекеттік меншіктегі кейбір компанияларды жекешелендіру, экспортты арттыру, технологиялық жобаларды дамыту секілді түрлі тәсілдер арқылы бюджетке түсетін қаржыны көбейте алады. Сондай-ақ фискалдық тәртіп пен бюджет шығыстарын оңтайландыру мәселелеріне де басымдық берілуі тиіс.
PS
Жоғарыда келтірілген деректерден көріп отырғанымыздай, Калифорнияда абсолюттік салық мөлшері де, орташа жалақы да айтарлықтай жоғары. Ал Қазақстанда табыс салығы төмен, алайда орташа азаматтың табысы Калифорниямен салыстырғанда бірнеше есе аз. Егер ҚҚС 20%-ға дейін көтерілсе, салықтық жүктеменің артуы халықтың тұрмыс деңгейіне айтарлықтай кері әсер етуі мүмкін. Себебі бағаның өсуіне байланысты тұтынушылық шығындар да көбейеді, ал жалақы деңгейі бұған сәйкес пропорцияда өсе қояды деу қиын.
Сондықтан:
- Қазақстан Үкіметі бюджет кірісін көбейтудің балама жолдарын қарастырғаны жөн.
- ҚҚС мөлшерін көтеру – қарапайым халыққа тікелей әсер ететін тетік екенін ұмытпаған абзал.
- Салық жүйесін жетілдіріп, шағын және орта бизнесті қолдау шараларын күшейту арқылы жалпы экономикалық белсенділікті арттыру да үлкен маңызға ие.
Осыған байланысты сұрақ:
ҚҚС-ты көтеру Қазақстан экономикасын жақсарта ма, әлде керісінше қарапайым халық пен бизнеске қысым бола ма? Мүмкін, үкімет басқа реформаларды қолға алып, бюджет кірістерін әртараптандыруға ұмтылуы керек шығар? Бұл жөніндегі пікірлеріңізді ортаға сала отырыңыз.