2025 жылы мамырдың 14-і күні Қырғызстан Президенті Садыр Жапаров өзінің Facebook парақшасында қазақ-қырғыз арасындағы тарихи тақырыпқа — Кенесары хан мен Ормон манап арасындағы қақтығысқа қатысты көлемді мәлімдеме жасады. Жазбаның сыртқы мазмұны — ынтымақ пен татулыққа үндегенімен, ішкі риторикасы екі елдің тарихи жадына қарама-қайшы келетін тұстарды қамтиды, деп хабарлайды Todayinfo.
Бүгін біз Жапаров мырзаның мәлімдемесіне тарихи және саяси тұрғыдан баға беріп, оның ықтимал салдары мен мәнін сараптап көрейік.
Бірлікке үндеу — біржақты тарихи интерпретациямен
Садыр Жапаров жазбасының басында қазақ пен қырғыздың «бір туған» екенін алға тартады. Бұл — өте құптарлық ұстаным. Алайда негізгі мәтінде ол Кенесары Қасымұлы бастаған қозғалысты қырғыз жеріне жасалған шабуыл ретінде сипаттап, Ормон манаптың әрекеттерін ақтап шығады.
Жапаров мәлімдемесінде былай дейді:
«Кенесары хан қырғыз жеріне кіріп келгенін және сол әрекетіне лайықты жауап алғанын жоққа шығаруға болмайды».
Мұндай тұжырым Кенесарыны тарихтағы отаршылдыққа қарсы ұлт-азаттық қозғалыс басшысы ретіндегі мәртебесінен айырып, оны жергілікті жанжал деңгейіне түсіреді. Бұл — қазақ халқының тарихи жадындағы Кенесары бейнесіне нұқсан келтіру ғана емес, сонымен қатар екі ел арасындағы өзара түсіністікке сына қағатын тұжырым.
Тарихи деректер — кімге арқа сүйелеміз?
Президент Жапаров өзінің әкесінен және қырғыз шежірешілерінен естіген мәліметтерге сүйенеді. Белек Солтоноев, Бегімалы Жамгерчинов сияқты есімдерді атап өтеді. Алайда бұл деректердің ғылыми негізі жоқ, олар — көбіне ауызекі тарих пен аңыз-әфсаналарға сүйенетін нарративтер.
Сонымен қатар, Кенесары ханның басын кім тапсырғаны, орыс әскерінің араласуы секілді мәселелерге қатысты ұсынылған деректердің біржақтылығы да назар аударарлық. Қазақ жағының деректері мен ғылыми еңбектері бұл оқиғаны басқаша сипаттайды.
Тарихшы Ермұхан Бекмаханов Кенесары хан қозғалысын отарлық езгіге қарсы бағытталған жалпыұлттық күрес ретінде сипаттайды. Ормон хан мен басқа да жергілікті билеушілердің Кенесарыға қарсы әрекеттері отаршыл әкімшілікпен астасып отырғанын көрсетеді.
Жаңа дау ма, әлде ескі жараның тырналуы ма?
Мәлімдеменің басты парадоксы — Жапаровтың арандатушылыққа қарсы үндеуі мен өзі айтып отырған тарихи оқиғаны қайта-қайта қозғауы. Ол «бұл тақырыпты қозғау — арандатушылық» десе де, сол арандату мүмкін болатын деректерді өзі таратады.
Бұл жерде мына сұрақ туындайды: тарихи татуластық орнату үшін, екі тараптың да батырларына құрметпен қарау қажет емес пе?
Кенесары — қазақ үшін ұлттық тәуелсіздік символы, оның өлімі — қайғы мен трагедия. Ормон манап — қырғыз тарихындағы маңызды тұлға. Екеуін қарсы қою арқылы емес, ортақ тарихи қайшылықтардың себебі — отаршыл саясат екенін ашу арқылы ғана халықтарды біріктіруге болады.
Ынтымақ үшін – объективті тарих қажет
Саясаткерлер тарихи тақырыпты қозғағанда, олардың сөзі жай эмоция емес, қоғамдық пікірді қалыптастырушы фактор екенін ұмытпау қажет. Садыр Жапаровтың мәлімдемесі тарихи методология мен дереккөздер балансын сақтамай, қырғыз оқиғасын ұлттық ерлік, ал қазақ қозғалысын шабуыл деп сипаттайды.
Мұндай жағдайда, тарихи шындыққа әділетті көзқарас мынадай қағидаттарға сүйенуі тиіс:
-
Тарих — ортақ, оны бөліп-жару — өткеннің емес, бүгіннің мәселесі;
-
Батырларды ұлттық мүдде аясында емес, адамзаттық контексте бағалау қажет;
-
Қазақ пен қырғыз отарлау саясатынан бірдей жапа шеккен халықтар — ал Ормон мен Кенесары осы қанды үдерістің түрлі реакциясын көрсетеді;
-
Болашақ ұрпақтың санасына дұшпандық емес, объективті тарихи білім сіңуі тиіс.
Садыр Жапаровтың тарихи тақырыпты қозғауы — жауапкершілікті қажет ететін қадам. Бірлікке шақырған ниеті орынды болса да, оның мазмұны біржақтылық пен эмоциялық риторикаға сүйенеді. Мұндай мәлімдеме тарихи жараларды жазбайды, қайта тілімдей түседі.
Қазақ пен қырғыз — шын мәнінде туыс елдер. Бұл туыстықты сақтаудың жолы — бір-бірінің тарихына құрметпен қарау. Кенесары да, Ормон да – өткеннің күрделі тұлғалары, ал бүгінгі күннің талабы – сабыр, саналы ұрпақ, ғылыми тарих.
«Ынтымағы бар елден ырыс кетпейді» — деген сөзді қайталаумен шектелмей, оның мәнін әділетпен толтыру керек.
Мейіржан Әуелханұлы, Todayinfo.kz
