Иранда бірнеше айдан бері төтенше су дағдарысы жалғасуда, соның салдарынан астананы Тегераннан көшіру мәселесі талқылануда. Су қоймалары құрғап, жер асты сулары сарқылды, ал қорларды толықтыратын ештеңе жоқ. Экологтар ескертеді: осындай сценарий Қазақстанда және бүкіл Орталық Азия өңірінде қайталануы мүмкін — Иранды апатқа ұшыратқан су пайдаланудағы көптеген жүйелі қателіктер бізде де орын алуда.
Дәл қазір Иранда не болып жатқаны және Қазақстан бұдан қандай сабақ алуы керектігі туралы Tengrinews.kz жариялаған мақаланы Todayinfo.kz қазақшаға аударып ұсынып отыр.
Ирандағы құрғақшылық салдарынан жыл құстары келмейтін болған
Иранның Tasnim мемлекеттік агенттігінің жаңалықтар легі қазір майданнан келген хабарларға ұқсайды. Тек ирандықтар жауға емес, табиғи апаттың салдарына тойтарыс беруге мәжбүр. Әдетте ішкі мәселелерге келгенде сабырлы болатын ирандық журналистер, бірнеше жылдан бері жалғасып келе жатқан, бірақ 2025 жылы апаттық деңгейге жеткен су дағдарысын сипаттауда эпитеттерді аямайды.
«Осы күзде Гүлстан күтпеген және алаңдатарлық қабір тыныштығына тап болды, және бұл үнсіздік жай ғана эстетикалық шығын емес. Табиғаттың бұл үнсіз айқайы одан да зұлмат салдарлар туралы ескертеді», — деп баяндайды ирандық репортерлар биыл жыл құстары оралмаған Гүлстан туралы.
Гүлстан — елдің солтүстік-шығысындағы провинция, мұнда жыл сайын қыста солтүстік ендіктерден қоқиқаздар, суқұзғындар, бірқазандар, үйректер мен аққулар ұшып келетін. Журналистер бұрын батпақтардың үстінде құстардың құлақ тұндыратын шуылы болғанын еске алады. Бірақ қазір қазан айының басынан бері екі апта өтті, ал құстар әлі пайда болмады — Гүлстанның көлдері мен батпақтары кеуіп қалған.
[Гүлстан ұлттық саябағының 2018 жылғы көрінісі. Фото: Abbas Rastegar / HiPersia.com]
Басқа бір сюжетте ирандық журналистер Иранның батыс провинциясы — Лурестан туралы айтады. Мұнда су тапшылығына байланысты фермерлерді көктемгі егістен бас тартып, тек табиғи жауын-шашынмен суарылатын күзгі дақылдарға назар аударуға шақырды.
Бұл ретте көктемгі егісті (бидай, арпа, көкөністер, бақша дақылдары) жоғалту Иран үшін өте маңызды: бұл дақылдар азық-түлік балансының едәуір бөлігін алады. Олардан бас тарту егіннің және фермерлердің табысының күрт қысқаруын, сондай-ақ импортқа тәуелділіктің артуын білдіреді.
Тағы бір хабарлама жердің шөгуіне арналған: мыңдаған ирандықтар қазір кез келген сәтте опырылып кетуі мүмкін қауіпті аумақтарда тұрып жатыр. Жер асты суларын шамадан тыс пайдалану жер астында бос орындардың пайда болуына әкелді.
[Жердің шөгуі туралы жаңалықтың скриншоты]
Мұндай шөгінділер елдің ең көне қалалары — Тегеран, Исфахан, Мешхед және Ширазға қауіп төндіреді. Яғни, Иран соғыс немесе жер сілкінісінен емес, жасанды түрде туындаған жердің опырылуынан мәдени мұрасының бір бөлігін жоғалту қаупінде тұр.
Су дағдарысы туралы ирандықтардың өздері не дейді?
Тегеран тұрғындарының айтуынша, олардың қаласында судың өшірілуі көбінесе электр энергиясының берілуіне байланысты. Себебі, соңғы жылдары Иран астанасында су қысымы өте әлсіз болғандықтан, адамдар қосымша электр сорғыларын орнатуға мәжбүр болды.
Сонымен қатар, тегерандықтардың үйлерінде тәулігіне 8-10 сағат бойы жарық болмайды. Сәйкесінше, осындай кезеңдерде су беру де тоқтайды.
«Бұл нағыз апат. Тегеранда біз әйтеуір өмір сүріп жатырмыз, ал аймақтарда адамдар қалыпты жағдай іздеп, бір жерден екінші жерге көшуде. Мұның соңы немен бітетінін білмеймін. Мәселе мынада, көптеген жылдар бойы біздің фермерлер өз егістіктері үшін, әсіресе қарбыз өсіру үшін суды бақылаусыз сорып алды, соның салдарынан ел сусыз қалды», — деп түсіндіреді аты-жөнін атамауды өтінген Тегеран тұрғыны.
Алайда, елден тыс жерде тұратын ирандықтар су дағдарысының мәселесі тек қарбызға байланысты емес деп санайды.
Мәселен, ирандық азаматтық белсенді Джабер Раджаби (Jaber Rajabi) өз еліндегі су дағдарысы табиғи құбылыс емес дейді. Оның пікірінше, бүгінде бүкіл елде болып жатқан жағдай — ішкі саясаттың, жүйелі басқарудың сәтсіздігі мен сыбайлас жемқорлықтың нәтижесі.
Оның айтуынша, Иранның болат құю және мұнай-химия кәсіпорындарынан бастап ауыр металдар өндірісіне дейінгі суды көп қажет ететін салаларының барлығы мемлекетпен байланысты құрылымдарға тиесілі немесе солармен басқарылады. Ол сондай-ақ Иранда көп мөлшерде су мен электр энергиясын тұтынатын криптовалюта өндірісінің кеңейіп жатқанына назар аударады.
«Сонымен қатар, Израиль мен Газа соғысы басталғаннан кейін ирандық әскери кәсіпорындар өндірісті едәуір күшейтті. Бұл кәсіпорындар өте көп энергия мен суды қажет етеді. Демек, су мен электр энергиясы тапшылығының артуы табиғи факторларға емес, режимнің әскери белсенділігіне тікелей байланысты».
Джабер Раджаби, белсенді
Бұл пікірді климатолог Нассер Карами (Dr. Nasser Karami) де қолдайды. Тамыз айында Iran International басылымына берген сұхбатында (бұл басылым да елден тыс жерде жұмыс істейді және ресми билікті жиі сынайды) сарапшы ирандық су дағдарысы жай ғана құрғақшылық емес, «инженерлік құрғақшылық» екенін айтты.
Оның бағалауынша, су тапшылығының тек 20-30 пайызы климаттық өзгерістерге байланысты, қалғаны — инфрақұрылым мен ресурстарды тиімсіз саяси басқарудың, сондай-ақ дұрыс емес аграрлық саясаттың нәтижесі.
Климатолог Карами ауыл шаруашылығының суды шамадан тыс тұтынуын сынайды: ол тұщы судың 90 пайыздан астамын пайдаланады, бірақ ЖІӨ-ге тек 9-12 пайыз үлес қосып, жұмыс орындарының шамамен 17 пайызын қамтамасыз етеді. Сарапшы сондай-ақ ауылшаруашылық суының едәуір бөлігі әскери бағыттағы жобалардың қажеттіліктерін қамтамасыз етуге жұмсалатынын айтады.
Дегенмен, Иранда осындай күрделі су дағдарысының туындау себептеріне қарамастан, бұл жағдай 2025 жылдың қазан айының басында Иран президенті Масуд Пезешкианның астананы Тегераннан елдің оңтүстігіне көшіруді ұсынуына әкелді.
«Қазіргі проблемаларды ескере отырып, бұл енді жай ғана ұсыныс емес, стратегиялық қажеттілік», — деді ол сол кезде.
Бірақ астананы көшіруді тек су дағдарысымен ғана емес, оның халық санының тым көптігімен де байланыстырады. Мысалы, Тегеран қалалық кеңесінің бұрынғы мүшесі Хасан Биади барлық мәселелерді атап өтті: су тапшылығы, жердің жылына 30 сантиметрге дейін шөгуі және ауаның ластануы.
Ол ұзақ мерзімді перспективада Тегеранды ұстап тұру шығындары жаңа астана салу шығындарынан асып түсетінін мәлімдеді.
[Тегеран. Фото: Wikimedia / Dara Zarbaf]
Балқаш та шөлге айналу қаупінде ме?
Қазақстандық сарапшылар үшін, басқа елдердегі әріптестері сияқты, Ирандағы жағдай күтпеген жаңалық болмады.
Орталық Азияның су ресурстары және климаттың өзгеруі жөніндегі платформаның үйлестірушісі Болат Есекиннің айтуынша, мамандар су мәселесі әлемдегі ең күрделі проблемалардың біріне айналатынын бұрыннан ескертіп келеді.
«Өткен жылы Эр-Риядта өткен су саммитінде (бастамашылардың бірі Қазақстан болды — ред. ескертпесі) адамзаттың бұрын-соңды болмаған құбылыс — жаһандық су циклдерінің бұзылуымен алғаш рет бетпе-бет келгені ресми түрде мәлімделді. Мыңдаған жылдар бойы нақты механизм сияқты жұмыс істеп, өзендерді, жер асты су көздерін және мұздықтарды толықтырып отырған табиғat мұны тоқтатты. Енді су көп жерде жойқын су тасқыны болып, ал су жетіспейтін жерде құрғақшылық, аштық және азық-түлік дағдарыстары орын алуда».
Болат Есекин, ОА су ресурстары және климаттың өзгеруі жөніндегі платформаның үйлестірушісі
Оның айтуынша, бұл — жергілікті шешімдерден туындаған жаһандық мәселе. Барлық жерде дерлік бұрынғы тәжірибелер жалғасуда: ауылшаруашылық өнімдерін өндіруді арттыру және экономиканы дамыту. Ал мұның бәрі суды тұтынудың өсуіне әкеледі.
«Біз барлық мемлекеттік бағдарламаларымызда, барлық стратегиялық мақсаттарымызда табиғаттың физикалық шектеулері барын ескермедік. Сарапшылар 1982 жылғы «Рим клубының» алғашқы баяндамаларынан бастап, егер біз үйреншікті стратегияларымызды — тұтынудың, ЖІӨ-нің, кірістердің өсуін және т.б. жалғастыра берсек, олардың болжамы бойынша, 2020 жылдардан бастап біз күрделі су дағдарысына тап болатынымызды айтқан. Қазір, шын мәнінде, сол болып жатыр», — дейді сарапшы.
Анықтама: «Рим клубы» — 1968 жылы құрылған халықаралық үкіметтік емес ұйым. Ол жаһандық жүйелік мәселелерді зерттейтін әлемнің әртүрлі елдерінің ғалымдарын біріктіреді. Клубтың басты ерекшелігі — экономика, қоғam және табиғat арасындағы өзара байланыстарды пәнаралық талдауында. Есекин айтып отырған баяндама бұл ұйымның ең маңызды еңбегі болып саналады: ол технологиялардың, автоматтандыру мен компьютерлендірудің жылдам дамуына жауап болды және бұл процестердің қоғамға, еңбекке, білімге және халықаралық қатынастарға қалай әсер ететінін зерттеді. Авторлар технологиялық прогресс тек тиімділік пен жайлылықты арттырып қана қоймай, сонымен бірге әлеуметтік теңсіздікті күшейтіп, дәстүрлі жұмыспен қамту құрылымдарын бұзып, тәуелділіктің жаңа түрлерін тудыруы мүмкін екенін ескерткен.
Рим клубының «Өсу шегі» болжамы: 2025 жыл — жаһандық дағдарыстың басталуы
Есекиннің айтуынша, Иран планетаның ең осал аумақтарының қатарына жатады, себебі ол климаттық өзгерістер ең өткір байқалатын климаттық белдеуде орналасқан.
Биыл Иранның жекелеген аймақтарында температура 60 градустан асты, өзендер, ірі су қоймалары кеуіп, жер асты су көздері таусылуға жақын.
Сонымен қатар, болжамдар жағдайдың одан әрі нашарлайтынын көрсетеді, өйткені жауын-шашын мөлшері азаюын жалғастыруда.
Есекин Иранда болып жатқан жағдайды технологиялармен де, ақша-инвестициялармен де тоқтату мүмкін болмайтын нағыз экологиялық және гуманитарлық дағдарыс ретінде бағалайды.
«Бірақ біздің елдеріміз туралы айтатын болсақ (Орталық Азия елдері меңзеліп отыр — ред. ескертпесі), біз де дәл Иран сияқты әрекет етеміз. Табиғатқа қысымды арттыруды жалғастырудамыз — жер жыртуды көбейтіп, су алуды арттырамыз. Тіпті суды үнемдеу туралы барлық ұрандарға қарамастан, су ресурстарына жалпы жүктеме артып келеді», — деп жалғастырады Есекин.
Оның айтуынша, Орталық Азияда, соның ішінде Қазақстанда жер бетін, су жинау аумақтарын қалпына келтіру бағдарламалары жоқ. Барлық бастамалар суды ұтымды пайдалану мен оны үнемдеуге бағытталған, бірақ су циклдерін және су көздерін толықтыруға емес. Топырақты, таулы аумақтарды, бұлақтарды, өзен жайылмаларын қалпына келтіру бағдарламалары жоқ — ал өзендер мен жер асты су көздерін дәл осылар толықтырады.
«Бізде мұндай бағдарламалар жоқ, өйткені біз табиғat бәрін өзі жасайды деп үйреніп қалғанбыз, бірақ енді олай емес, стратегияларды өзгерту керек», — деп қосты сарапшы.
Қазақстанға төнетін қауіптерге келетін болсақ, Есекин болжамдар бойынша мұнда Арал трагедиясы қайталануы мүмкін екенін, бірақ бұл жолы Балқаш көлінде болуы ықтимал екенін еске салады. Бұл — Еуразияның орталығындағы аумағы Германиямен шамалас ірі экожүйе. Егер жағдай өзгермесе, Балқаш жаңа шөлге айналу қаупінде тұр, бұл ауыр әлеуметтік, экономикалық және экологиялық салдарға әкеледі.
Сонымен қатар, Есекин Әзірбайжан, Қазақстан және Ресей президенттерінің Каспий теңізі деңгейінің төмендеуіне алаңдаушылық білдіріп жатқанын қосады:
«Бұл процесс өзендер ағынының азаюымен тікелей байланысты: Еділ, Жайық және Каспийге құятын басқа да өзендер таяздап, оларды бұрын қоректендірген жауын-шашын мөлшері азаюда. Мұның бәрі су циклдеріндегі жаһандық іркілістің бір бөлігі».
Сарапшы болып жатқан жайттарға жеке-жеке емес, бірлесіп әрекет ету қажеттігін атап өтеді, өйткені су циклдері трансшекаралық сипатқа ие: оларды бүкіл Еуразия континентінде қалпына келтіру бойынша бірлескен және келісілген іс-қимылдар қажет.
«Аяғымыздың астында да, бөгеттердің артында да су жоқ»
Есекин айтқан гуманитарлық дағдарыс — бұл тек жекелеген қазақстандық сарапшының пікірі емес. Су мәселесі қазіргі Ирандағы ең өткір тақырыптардың біріне айналды, оның ауқымы экология шеңберінен шығып, саяси мәселеге, тіпті геосаяси сауда-саттық пәніне айналуда.
Мысалы, тамыз айында Израиль премьер-министрі Биньямин Нетаньяху иран халқына үндеуінде су мәселесін шешу үшін өз үкіметіне қарсы шығуға шақырды:
«Израиль — суды қайта өңдеу және қайта пайдалану бойынша әлемде бірінші орында. Біз ағынды сулардың 90 пайызын қайта өңдейміз. Және біз теңіз суын тұщытуда көш бастап тұрмыз. Біз Иранда да жеткілікті мөлшерде су болуы үшін не істеу керектігін нақты білеміз. Осыдан он жыл бұрын мен парсы тілінде Telegram арнасын ашып, ирандықтарға су ресурстарын басқаруды үйреттім. Оған бірден 100 000 ирандық қосылды. Ирандағы суға деген шөл азаттыққа деген шөлден кем емес».
Бұл үндеу иран қоғамында сын толқынын тудырды. Ел халқы зардап шегіп отырған жүйелі проблемаларға қарамастан, осы жылдың маусым айында болған Иран мен Израиль арасындағы 12 күндік соғыстан кейін ирандықтар өз үкіметімен ынтымақтасты, мұны сарапшылар да атап өтті.
Нетаньяхудың мәлімдемесіне Иран президенті Масуд Пезешкиан да назар аудармай қалмады, ол X әлеуметтік желісінде былай деп жауап берді:
«Газа тұрғындарын су мен тамақтан айырып отырған режим Ирандағы адамдарға су әкелеміз дей ме? Бұл — сағым».
Су тақырыбы шынымен де Иранның ең осал тұсы болғанымен, билік мұны жоққа шығармайды; Пезешкиан бұл туралы үнемі көпшілік алдында айтады. Желіде оның ирандық шенеуніктер алдындағы эмоционалды сөзінің үзіндісі бар, онда ол ашық сөйлейді:
«Аяғымыздың астында да, бөгеттердің артында да су жоқ. Біреу келіп, не істеу керектігін айтсыншы».
Шығыстанушы, Иран бойынша маман және «Всем Иран» кітабының авторы Никита Смагин мұның бәрін былай деп түсіндіреді: су дағдарысының күрделілігіне қарамастан, бұл республикада биліктің әрекет етуін талап ететін одан да өзекті мәселелер бар.
«Иран қоғамы кездесіп отырған көптеген проблемалардың ішінде су дағдарысы әзірге негізгі мәселе емес. Халыққа әлдеқайда көп әсер ететіні — 2018 жылдан бері шамамен 40 пайыз деңгейінде қалып, ешқайда жылжымай тұрған жоғары инфляция. Бұл тек ресми деректер, нақты инфляция 100 есе көп болуы мүмкін».
Никита Смагин, шығыстанушы, Иран бойынша маман
Оның айтуынша, Иран халқы үшін электрмен жабдықтау мәселелері де өте маңызды — ол жерде көптеген жылдар бойы үзілістер байқалады.
«Су дағдарысы — бұл көптеген проблемалардың бірі ғана. Басқа мәселе, бұл проблема болашақта ушыға түседі. Өйткені, теориялық тұрғыдан шешуге болатын барлық басқа мәселелерден айырмашылығы, су дағдарысымен республика енді ештеңе істей алмайтыны анық», — деп нақтылайды сарапшы.
Қазақстан мен Орталық Азияға қатысты айтар болсақ
Теориялық тұрғыдан, Ирандағыдай дағдарыс бұл аймақты айналып өтеді деген үміт бар.
ОА су ресурстары және климаттың өзгеруі жөніндегі платформаның үйлестірушісі Болат Есекин, ең алдымен, планетадағы су ағындарын сипаттайтын ғылыми білімге сүйену қажет дейді:
«Біз табиғи процестердің қалай құрылғанын ескеруіміз керек, оларда не нәрсені бұзып жатқанымызды қарап, үйреншікті өндіріс және тұтыну жүйелерімізді қайта құруымыз керек. Мысалы, бізде жер жырту жүріп жатыр, ол жер бетін бұзады, су процестеріне өте қатты әсер етеді. Топырақ — губка сияқты — көп мөлшерде су ұстайды, булануды, ылғалдылықты, температураны және т.б. қолдайды. Біз мұның бәрін жыртып тастағанда, осы процестердің барлығын бұзамыз».
Есекиннің айтуынша, суды үнемдеу мен ұтымды пайдалануға ғана назар аударып қоймай, су ағындарының бұзылуына және су тапшылығына әкелетін табиғи процестерді қалпына келтіру бойынша бағдарламалар қабылдау маңызды.
Ол соңғы ғылыми жұмыстар континенттегі су мен жауын-шашынның көздері мен тасымалдану процестерін анықтағанын еске салады — бұл жер саясатын және су ресурстарын басқару тәсілдерін қайта қарауға негіз болуы тиіс. Енді аймақ мемлекеттері тарапынан нақты іс-қимылдар жасайтын уақыт келді — әйтпесе, Орталық Азияда бүгін Иранда болып жатқан сценарий сөзсіз қайталанады.
Жақында редакция Қазақстанда суды қалай ұрлайтыны туралы үлкен зерттеу жариялады. Оның тапшылығы шынымен де ең өткір экологиялық, тіпті әлеуметтік проблемалардың біріне айналуда. Мұны барлық деңгейде мойындайды, ал Қазақстанның Су ресурстары және ирригация министрлігі тіпті азаматтарды сирек жуынуға шақырып — «тұрмыста суды үнемдеу бойынша» ұсыныстар әзірлеп, белсенді түрде насихаттап жатыр. Сонымен қатар, елдегі бұл ресурстың 65 пайызын аграрлық сектор жұмсайтыны жалпыға мәлім. Ондағы орасан зор шығындарды — тесік каналдар, фермерлердің аз бөлігі ғана үнемдеу технологияларын пайдаланатынын былай қойғанда, Қазақстанда судың қара нарығы да бар. Суды орасан зор көлемде ұрлайды; бұл нарықта үлкен ақша айналады.
Су мәселесін Қасым-Жомарт Тоқаев та жиі айтып жүр. 2025 жылғы 8 қыркүйектегі Жолдауында ол бұл тақырыпта өте қатаң пікір білдірді — оның «Бізде, мойындау керек, бұл жерде үлкен проблемалар бар. Айтпақшы, ат үсті қарауға болмайды» деген бейнелі сөзі жаңалықтар легіне тарады.
Гуілдеткен мәлімдемеден кейін Тоқаев осы ойын түсіндіріп, кеңейтіп тағы бір мәлімдеме жасады. Ол біз трансшекаралық өзендерді ұтымды пайдалану туралы келіссөздер жүргізуді ұсынғанда, көршілер кейде Қазақстанды шамадан тыс шығындар үшін сөгетінін атап өтті.
«Ал бізге былай деп жауап береді: «Иә, біз дайынбыз, тек, өтініш, өздеріңізде тәртіп орнатыңыздар. Сіздерде судың 50 пайызы жоғалады. Біз мұнда ең озық технологияларды пайдаланамыз, бірде-бір литр суымыз жоғалмайды, бәрі іске жарайды», — деп жеткізді Президент сол сөгістердің мәнін. — Шынымен де, осы суды ұтымды пайдалануды үйренейік, сонда басқа мемлекеттерге белгілі бір келіссөздер жүргізу туралы өтінішпен жүгінудің қажеті болмайды».
Tengrinews.kz Қазақстанның суды қалай іздеп, аймақтағы көршілерімен қалай келісіп жатқанын, егер олар су проблемаларын дұрыс шешуді үйренбесе, елді және Орталық Азияны қандай су сценарийлері күтіп тұрғанын да зерттеді.
Еуразиялық даму банкінің болжамдары бойынша, тек Қазақстан ғана емес, бүкіл Орталық Азия жеткілікті ынтымақтастық пен ел ішіндегі шараларсыз сумен қамтамасыз етуі жеткіліксіз аймақтар санатынан 2050 жылға қарай судың өткір тапшылығы аймағына — жылына бір адамға мың текше метрден аз (қазір — жылына екі мың текше метр) — өтеді.
