Түркістан облысының Созақ ауданында Кызылкөл деген шағын ауыл бар. Ежелден төре-төлеңгіттер мекен еткендіктен «Төре ауыл» атанып кеткен. Кенесары хан мерт болган соң, ханның ұрпақтары сонда қоныстанған. Кенесары ханның туған ағасы Есенгелдінің баласы Жәңгір Кенесары өлген соң кіші әйелі Мәуітіні жеңгедей алып, одан Созақ жерінде 1855 жылы Шәді төре туған. Абылай ханның шөпшегі болып келетін Шәді — Шаян, Қарнақ, Ташкент, Бұқарадағы Көкілташ медреселерін бітіріп, араб, парсы, шағатай тілдерін жетік біліп шығады. Майлықожа, Құлыншақ, Тұрмағамбет, Молда Мұса ақындармен жиі қарым-катынаста болып, жазбаша айтысқан.
Шәді — Қазан төңкерісіне дейін қазақ даласындағы баспадан ең көп кітабы шыққан ақын. Қазан, Орынбор, Ташкент баспаларынан «Сияр Шариф», «Хазіреті Мұса мен Перғауын», «Төрт дәруіш» сынды діни өлең-дастандары, қиссалары, шежірелері басылып шыққан.
Кезінде Шәді шығармашылығы бойынша кандидаттық диссертация қорғаған филология ғылымдарының докторы, жазушы Немат Келімбетов 13 кітаптың атын атайды. Кейбір мәліметтер оны жиырмадан асырады. Шәді Пушкиннің «Мыс салт атты» поэмасын қазақшаға аударған. Тіпті роман жазған деген де сөз бар. Кенесары ханның бел баласы атақты Сыздық сұлтан 1910 жылы қайтыс болғанда жаназасын осы Шәді төре шығарады.
Атақты композитор Шәмші Қалдаяқовтың шешесі Сақыпжамал Шәді төренің қарындасы болып келеді. Яғни, Шәмші — Шәді теренің жиені. Шәді ақын да Шәкәрім қажы сынды зергер ұста болган. 1928-1929 жылы кәмпеске кезінде Шәдіні кедей болса да, діншіл молда деп Түркістан түрмесіне қамайды. Бірақ кезінде дәмдес-тұздас болған Сәкен Сейфуллиннің араласуымен босап шығады.
Төреғали Тәшенов
(фото: Өзбекстан, Жиззақ облысы. Шәді Төре жатқан жер)
