Соңғы уақытта ақпараттық ауада қазақ тілінің тағдыры мен мәртебесі туралы пікірталас қайта өрбіді. Кейбір сөз тіркестері тіпті мемге айналып үлгерді. Статистикаға сүйенсек, елде қазақтардың үлесі басым, қазақ тілін меңгерген аудитория да жеткілікті. Алайда, «Неге билік әлі де орыс тілінде сайрап тұр?» деген заңды сұрақ күн тәртібінен түспей келеді.
Көпшілік мұның себебін саяси элитаның орыстілділігімен немесе сыртқы саяси ықпалмен байланыстыруға бейім. Дегенмен, мәселенің тамыры біз ойлағаннан да тереңде – сіз бен біздің балаларымызды (тіпті өзімізді де) тәрбиелеп отырған YouTube пен TikTok-тың алгоритмдерінде жатқан болуы әбден мүмкін.
Бүгінгі баланың алғашқы ұстазы – мектептегі мұғалім емес, қолындағы смартфонның алгоритмі. Баланың не көретінін, неге күлетінін, неге қызығатынын және қай тілде ойлайтынын сол алгоритм шешеді. YouTube пен Instagram-дағы «ұсыныстар» (рекомендациялар) – жаңа оқулыққа, ал TikTok – жаңа тіл мен танымды қалыптастыратын негізгі ортаға айналды.
Осының салдарынан ауылда да, қалада да орыс тілді сыныптар ашуға деген сұраныс кенеттен артты. Мұны ата-аналар «орыс тілінде сабақ сапалырақ өтеді» деген желеумен түсіндіреді. Алайда, бұл – сапа емес. Бұл – алгоритмдер қалыптастырған контенттің иллюзиясы және бала тәрбиесінің әліппесін цифрлық платформаларға беріп қойған ата-ананың жауапсыздығы. Шын мәнінде, бұл – алгоритм тәрбиелеген балалардың тілі сол платформалардың тіліне айналып бара жатқанының айқын дәлелі.
Ең қауіптісі – бұл иллюзияға тек ата-аналар ғана емес, сол шешім қабылдайтын саяси элитаның өзі де сеніп отыр. Олар YouTube пен TikTok қалыптастырған тілдік көрініске, яғни алгоритмдік айнаға қарап, «елде орыс тілді орта басым екен» деген қате қорытынды жасайды. Бірақ бұл – ақпараттық айнадағы елес қана.
Қазақ тілді аудитория бар, оның саны да, сұранысы да жоғары. Бірақ ол алгоритм тұрғысынан «көрінбейді». Алгоритмге көрінбеген нәрсе – саясатта да, статистикада да «жоқ» деп қабылданады.
Бұл жаһандық құбылыс жаңа теориялық ұғымдарды да өмірге әкелді. Америкалық зерттеуші Шошана Зубофф мұны «бақылау капитализмі» (surveillance capitalism) деп атады: цифрлық жүйелер адамның мінез-құлқын үздіксіз бақылап, сол деректерді экономикалық ресурсқа айналдырады.
Ал британдық ғалымдар Ник Кулдри мен Улисес Мехиас бұл үдерісті «дата отаршылдығы» (data colonialism) деп одан да дәл сипаттайды. Егер бұрынғы отаршылдық жерді, табиғи ресурстарды иемденсе, бүгінгі цифрлық отаршылдық адамның санасы мен тілін жаулап алады.
Израильдік ғалым, Нобель сыйлығының иегері Дэниел Канеманның теориясы бұл жерде тағы бір қырын ашады. Оның пайымдауынша, адамда «жылдам ойлау» және «баяу ойлау» жүйесі бар. Алгоритмдер адамды тек «жылдам ойлауға» үйретеді: тез әсерлену, тез көру, тез шешім қабылдау және тез ұмыту. Ал мазмұнды түсіну, талдау, саралау, яғни терең танымды қажет ететін «баяу ойлау» қабілеті жойылып барады.
Сондықтан, бүгінгі шынайы күрес тек тіл үшін емес, ең алдымен, сана үшін жүріп жатыр. Қазақ тілі – тек коммуникация құралы емес, ол – дүниені көрудің, әлемді танудың ерекше формасы. Егер біздің тіліміз алгоритмдер әлемінде әлсіз болып, контент өндірісінде кенже қала берсе, ұлтымыздың танымдық кеңістігі де соғұрлым тарыла бермек.
Бүгінгі отаршылдық зеңбірекпен емес, кодпен келеді. Жер емес, сана жаулап алынады. Тіліміздің ертеңі тек мектептегі бағдарламаға ғана емес, YouTube-тағы ұсыныстар мен TikTok-тағы трендтерге де тікелей байланысты болып тұр.
Осы орайда бір сұрақ туындайды: Біздің балалардың тілі мен ойлау жүйесі — кімнің алгоритмінде қалыптасып жатыр?
