Турфан ойпатындағы сәуір айы – күн сәулесімен жарқыраған, алайда кяриз арналарынан аққан салқын сулар бұл шөлейт өңірге тіршілік нәрін сыйлайды. Дәл осы жерде, Қытайдың Шыңжаң өлкесіндегі Гаочан ауданына қарасты Путао ауылында, Мурат Наджимудин есімді азамат 25 жылдан бері көне гидротехникалық құрылым – кяриздерді қорғап келеді.
Мураттың еңбегі тек бір мамандық шеңберінде шектелмейді: ол – инженер, мәдениет сақшысы, тарихи мұра зерттеушісі және жергілікті туризмнің дамуына серпін берген қоғам белсендісі.
Кяриз дегеніміз не?
Кяриз – жер асты сулары арқылы су тартатын көне инженерлік жүйе. Ол тік құдықтардан, жабық жер асты каналынан және ашық арна мен су қоймасынан тұрады. Бұрын Шыңжаңда кяриз жүйесінің жалпы ұзындығы 5000 шақырымнан асып, Қытайдың Ұлы Қытай қорғаны мен Пекин-Ханчжоу каналымен қатар елдің үш ұлы инженерлік жетістігі ретінде танылған.
Мурат Наджимудин – «тірі карта» иесі
Мурат кяриздердің жай-күйін жатқа білетін маман. Ол 509 кяризді жаяу аралап, олардың әрқайсысының «медициналық тарихын» дәптеріне түсірген. GPS жоқ кезде компас пен байқағыштықпен шөлдегі кяриз іздерін тапқан. Ол алғаш рет 2000 жылы кяриздердің қолмен сызылған картасын жасады. Сол кезден бері бұл жұмыс оның өмірлік ісіне айналды.
2009 жылы кяриздерді қалпына келтіру бойынша мемлекеттік жоба басталғанда, Мурат жетекші ретінде бірден іске кірісті. Қалпына келтіру барысында дәстүрлі әдістермен қатар заманауи гидрооқшаулау технологияларын енгізіп, көне жүйені жаңа өмірмен үйлестіре білді.
Туризм мен мәдени мұраны үйлестіру
2019 жылы Мураттың бастамасымен кяриздерге арналған музей ашылды. Бұл жер – көне құрылымдарды зерттеуге, олармен танысуға келген мыңдаған туристер үшін маңызды нысанға айналды. Музей іргетасы ретінде Цюн кяризінің ашық каналы таңдалып, тарихи сабақтастық сақталған.
Мурат кяриздерді ауылдық туризммен ұштастыру жобасын да қолға алды. Қалпына келтірілген кяриз арналары сәндік элемент ретінде пайдаланылып, олардың жағасына жүзімдер отырғызылды. Осылайша, суару арналары енді ауыл экономикасының драйверіне айналды. Мәселен, бір ғана музей 2022 жылы 50 000-нан астам турист қабылдап, ауыл тұрғындарының жылдық табысын орта есеппен 8000 юаньға өсірген.
Тарихи болмыс пен болашаққа көзқарас
Мураттың айтуынша, кяриздер тек су арналары емес, олар – мәдениет, тарих және табиғатпен үндестікте өмір сүру даналығының көрінісі. Сол себепті ол реставрация кезінде де тарихи нақышты сақтауға ерекше мән береді. Хойлакяриз ауылындағы құдықтарды жабуға бетон емес, дәстүрлі қарағайдан жасалған қақпақтар пайдаланылған – бұл «кяриз дәмін» жоғалтпау үшін жасалған саналы таңдау.
Мураттың кеңсесінде кяриздер жайлы түрлі-түсті карта ілулі тұр: жасыл түс – жұмыс істеп тұрған кяриз, сары – қалпына келтіру үстінде, ал қызыл – шұғыл араласуды қажет етеді. Ол кяриздердің «жедел жәрдемі» іспетті. Қай ауылда су тоқтаса, бірінші қоңырау соғылатын адам – Мурат.
Әке аманаты – ұрпақ сабақтастығы
Мурат бала кезінде әкесімен бірге кяриздерді тазалауға көмектескен. Сол кездерде бұл жұмысты ауыр санаған бозбала бүгінде әкесінің сөзін өмірлік ұстанымға айналдырған: «Кяриздер бізді асырады – сен оларды сақта». Бүгінде қызы да оның ізін жалғап, кяриздер туралы туристерге ерікті ретінде әңгімелеп жүр.
2023 жылдың соңында Гаочан ауданында 108 кяриз қайтадан су ағысын қабылдап, 8-кезеңдік қалпына келтіру жобасы басталды. Бұл – кяриздер тіршілігі тоқтамайды деген үміттің дәлелі.
Су – тіршілік көзі, ал кяриз – ұрпаққа аманат
Мурат Наджимудин – кяриздердің жанашыры ғана емес, оларды келешекке жеткізуші. Оның еңбегі нәтижесінде көне құрылымдар шөлейт аймақтарға қайтадан тіршілік сыйлап отыр. Кяриздер – оазистің капиллярлары, ал Мурат – сол капиллярлар арқылы өткен мен бүгінді байланыстырып тұрған адам. Ол «өткенге тағзым, болашаққа бағдар» қағидатының жарқын үлгісі.
