«Лукойлдың» Қаламқас-Хазар жобасынан ықтимал шығуы ұлттық компанияларға (КМГ, QazaqGaz) берілген «басым құқық» (приоритетное право) тетігінің тиімсіздігін және қауіптілігін тағы бір дәлелдеді. Бұл құқық мемлекет мүддесін қорғау құралынан, жеке инвесторлардың ірі жобаларға тендерсіз кіруіне арналған «өту билетіне» айналды.
Қаламқас-Хазар: Конкурссыз таңдау қалай болды?
Қаламқас-Хазар жобасы – осының айқын мысалы. Бұл жобаға итальяндық Eni және қытайлық компаниялар да қызығушылық танытқан. Алайда, ешқандай ашық конкурс өткізілместен, таңдау «Лукойлға» жасалды.
Бұл ретте, Хазар жобасына 900 миллион доллар жұмсап қойған Shell компаниясы өз наразылығын білдірді. Оларға «Жақсартылған модельдік келісімшарт» (УМК) шарттары мен теңіз платформаларын таңдау мүмкіндіктері ұсынылмаған.
Ұлттық компанияларға арналған «басым құқық» идеясының өзі ескірді. Қазір нарықтағы екі негізгі ойыншы (КМГ және QazaqGaz) барлық перспективалы учаскелерді «брондап» қояды да, оған ашық байқаусыз, яғни ашықтықтан тыс, өз серіктестерін шақырады.
Жаңа тренд: Инвестштаб арқылы кіргізу
Енді бұған тағы бір жаңа, мөлдір емес тетік қосылды – серіктестерді (жекеменшік иелерін) Инвестициялық штабтың шешімі арқылы тарту:
- «Придорожное» газ кен орнындағы 75% үлес;
- «Физтех-2» мұнай компаниясындағы (Қайрат Боранбаевқа қатысты) 51% үлес.
Шешім 1: «Басым құқықты» жою және толыққанды IPO
Ұлттық компанияларды «басым құқықтан» айырып, оларды толыққанды IPO-ға шығару қажет (КМГ сияқты 5%-дық емес). Олар ашық нарықта бәсекеге түсуі керек.
Мұның артықшылығы:
- Әлеуметтік жүктеме азаяды. Институционалдық инвесторлар мен миноритарийлер компания ақшасын кез келген бейінді емес жобаларға (непрофильные проекты) жұмсауға жол бермейді.
- Ашықтық артады. Естеріңізде ме, Президенттің КМГ-ге Оралда 16 миллиард теңгеге спорт кешенін салу туралы тапсырмасы? Толыққанды қоғамдық компанияда мұндай шешімдер директорлар кеңесінен өтпес еді.
Шешім 2: Норвегия үлгісі – «Мемлекеттің тікелей қаржылық үлесі»
Мемлекеттің қатысуы үшін Норвегияның үлгісі бойынша («Мемлекеттің тікелей қаржылық мүддесі» — SDFI) мүлдем жаңа құралды енгізу керек. Бұл механизмде мемлекет жобаға операторлық етпей, тек пассивті серіктес ретінде кіреді (яғни, тек пайдасын алады).
Бұған алғышарттар қазірдің өзінде бар:
- Ірі мұнай-газ кен орындары табылған жағдайда мемлекеттің 50% үлесіне қатысу құқығы;
- Ұлттық қордың қаражатын Ұлттық компаниялардың (КМГ, ҚазАтомӨнеркәсіп) акцияларын сатып алу үшін пайдалану.
ТШО мысалы: Мемлекет дивидендті қалай жоғалтады?
Мәселен, «Тенгизшевройл» (ТШО) келісімшартының мерзімі аяқталған кезде, жобадағы мемлекет үлесін 49%-ға дейін автоматты түрде белгілеуге болады (Норвегия үлгісімен). Қалған ойыншылар (соның ішінде КМГ да) қызығушылық танытса, қарапайым инвестор ретінде қатыса алады.
Қазіргі мәселе неде? Бастапқыда ТШО-да Республиканың үлесі 50% болды. Кейінірек КМГ 20% үлеске ие болды. Бірақ мемлекет ТШО үлесінен 100% дивиденд алмайды. КМГ инвестор ретінде бұл пайданы (мемлекеттік бюджетке жіберудің орнына) басқа жобаларға бағыттай алады.
«Басым құқықты» жойып, ұлттық компанияларды толық IPO-ға шығару және мемлекеттің пассивті үлесіне көшу тек пайда әкеледі. Осы шаралар мен ұсыныстар кешенін дайындап, депутаттарға және Президент Әкімшілігіне (АП) жолдау қажет.
