Қазақстандағы кедейлік пен орта таптың ахуалы

Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бері экономикалық және әлеуметтік даму жолында айтарлықтай ілгеріледі. Ел 2000-жылдардағы қарқынды өсімнің арқасында төмен табысты елден жоғарғы орта табысты ел мәртебесіне көтерілді. Кедейлік деңгейі біршама төмендеп, халықтың өмір сүру сапасы жақсарды. Дегенмен, соңғы жылдары экономикалық өсім қарқыны баяулап, табыс теңсіздігі мен аймақтық айырмашылықтар айқын көріне бастады. Бұл құбылыстар кедейлікпен күрес және орта тапты нығайту мәселелерін күн тәртібіне қайта шығарып отыр. Todayinfo ақпараттық порталы төменде Қазақстандағы кедейлік деңгейі мен оны өлшеу ерекшеліктері, орта таптың қазіргі жағдайы мен құрылымдық өзгерістері, өңірлер арасындағы тұрмыс деңгейінің айырмашылықтары, әлеуметтік көмек жүйесінің тиімділігі, «орта табыс тұзағы» қаупі және еңбек өнімділігі мен өсім байланысы талдап көрді.

Қазақстандағы кедейлік деңгейі және оны өлшеу критерийлері

Қазақстанда кедейлікті өлшеудің негізгі көрсеткіші – ең төменгі күнкөріс деңгейіне негізделген кедейлік шегі. Ресми кедейлік шегі ең төменгі күнкөріс деңгейінің 70%-ы шамасында белгіленген, бұл шамамен айына 70 АҚШ долларына тең (тәулігіне ~$2). Осындай төмен өлшемнің нәтижесінде ресми дерек бойынша халықтың небәрі 5,1%-ы кедейлік шегінен төмен табысқа ие. Яғни, шамамен 111 мың отбасы немесе 500 мыңнан астам адам кедей деп тіркелген (айлық табысы ~28 мың теңгеден аз).

Алайда кедейлікті өлшеудің бұл ресми тәсілі қоғамдағы нақты тұрмыс қиыншылықтарын толық қамтымайды деген сын бар. Дүниежүзілік банк Қазақстанды табысы ортадан жоғары елдер қатарына жатқыза отырып, кедейлік шегін шартты түрде тәулігіне $3,65 деңгейінде қолданғанда, 2018 жылы қазақстандықтардың шамамен 10%-ы кедей болып шыққан. Бұл ресми көрсеткіштен екі есеге жуық жоғары. Сарапшылардың айтуынша, кедейлік шегін халықаралық стандарттарға жақындату нақты тұрмыс деңгейін дәл көрсетіп, әлеуметтік саясатты тиімді жүргізуге мүмкіндік берер еді. Мысалы, экономист Меруерт Махмұтованың есептеуінше, кедейлік шегін $3,65 деңгейіне көтеру автоматты түрде кедейлер санын арттырып, мемлекет көбірек отбасыларға атаулы әлеуметтік көмек көрсетуге мәжбүр болады. Қазіргі төмен шек жағдайында мемлекет кедейлік ауқымын мойындамай, әлеуметтік шығындарды үнемдеп отыр деген пікір айтылуда.

Қазақстанда кедейлік деңгейінің динамикасы экономикадағы өзгерістерге тікелей байланысты құбылып отыр. 2000 жылдары мұнай бағасының өсімі мен экономикалық өрлеу арқасында кедейлік күрт азайды: 2006 жылы халықтың 49,5%-ы кедей болса, 2013 жылы бұл көрсеткіш 11%-ға дейін төмендеді. Алайда 2014-2015 жылдардағы мұнай бағасының құлдырауы мен ұлттық валютаның девальвациясы салдарынан 2016 жылы кедейлік деңгейі қайта 20,2%-ға yüksелді. Кейіннен экономика біртіндеп оңалып, кедейлік көрсеткіші 2021 жылы 8,5%-ға дейін төмендеді. Бұл өзгерістер кедейлікпен күресте экономикалық өсімнің және сыртқы нарық конъюнктурасының шешуші рөл атқаратынын көрсетеді. Сондықтан кедейлікті өлшеу кезінде тек ресми критерийлермен шектелмей, халықтың тұрмыс деңгейін жан-жақты (табыстық, тұтыну шығындары, қолжетімді қызметтер тұрғысынан) қарастыру маңызды. Қазақстан соңғы жылдары көпдеңгейлі (multidimensional) кедейлікті де бағалап келеді – мысалы, 2022 жылғы бағалау бойынша халықтың 0,5%-ы көпөлшемді кедейлікте өмір сүреді деп белгіленген. Қорыта айтқанда, кедейлікті нақты өлшеу критерийлерін жетілдіру – мәселені дұрыс түсініп, тиімді саясат жасауға қажетті алғышарттардың бірі.

Орта таптың жағдайы және оның құрылымдық өзгерістері

Қазақстандағы орта тап ұғымы анықтамасына байланысты әртүрлі бағаланады. Дәстүрлі түрде орта тап деп кедей де емес, бай да емес, белгілі бір дәрежеде тұрақты табыс пен өмір сүру сапасына қол жеткізген әлеуметтік топ түсініледі. Елде нарықтық экономика қалыптасқалы бері орта таптың үлесі едәуір өсті. Дүниежүзілік банк әдістемесі бойынша табысы кедейлік шегінен едәуір жоғары, яғни кедей немесе осал топтарға жатпайтын халық үлесі 2006 жылғы 26%-дан 2013 жылы 67%-ға дейін өсті. Бұл өсім сол кезеңдегі кедейліктің күрт төмендеуі және жалпы табыстардың артуымен тікелей байланысты болды. Алайда 2013 жылдан кейін орта таптың бұл көрсеткіші тоқырап, айтарлықтай өзгеріссіз қалды. Экономикалық стагнация белгілері, әсіресе 2015 жылғы дағдарыс пен 2020 жылғы пандемия салдарлары орта таптың одан әрі кеңеюін тежеп, керісінше кейбір азаматтардың қайтадан тұрмысы төмен топқа сырғыуына алып келді. Мысалы, 2020-2021 жылдары пандемия әсерінен көптеген отбасының табысы кеміп, нәтижесінде 2022 жылы кедейлік деңгейі біршама өсім алғаны байқалды (2021 ж. 5,0%-дан 2022 ж. 5,1%-ға).

Орта таптың нақты өлшемі бойынша түрлі пікір бар екенін ұлттық зерттеулер де көрсетеді. Кейбір сарапшылар халықтың табыс құрылымына сүйеніп, нақты орта таптың үлесі небәрі ~4-15% төңірегінде деген баға береді. Мысалы, айлық табысы 700 мыңнан 1,2 млн теңгеге дейінгі азаматтар ғана шығындарының жартысынан азын азық-түлік пен негізгі мұқтаждарға жұмсайды деп, сол критериймен есептегенде орта тап үлесі 4%-ке жуық деген тұжырым бар. Бұл ретте ең төмен табысты 49% халық кірісінің басым бөлігін тек базалық қажеттіліктерге жұмсайтыны айтылған. Екінші жағынан, әлеуметтік сауалнамаларда халықтың өз бағалауы әлдеқайда жоғары: ресми статистика бойынша респонденттердің ~72%-ы өздерін “орташа деңгейде қамтамасыз етілгендер” қатарына жатқызады. Яғни, қалың көпшілік тұрмысы тым нашар емес, орташа деген пікірде. Бұл диспропорциялар орта таптың бірыңғай анықтамасының күрделі екенін көрсетеді.

Дегенмен, орта таптың ел дамуындағы рөлі зор болғандықтан, оның ахуалына талдау жасау маңызды. Орта тап – қоғам тұрақтылығының негізі әрі экономиканың қозғаушы күші саналады. Табыс деңгейі біршама жоғары, тұрмысы тұрақты адамдар жаңа бастамаларға қатысуға, білім мен инновацияға инвестиция жасауға бейім болады. Қазақстанда орта тап 1990-жылдардың соңында ғана қалыптаса бастап, 2000-жылдары өсіммен бірге кеңейді. Бірақ экономикадағы құрылымдық проблемалар орта таптың одан әрі нығаюына кедергі келтіріп отыр. Орта тап өкілдерінің едәуір бөлігі – мемлекеттік немесе жеке сектордағы жалдамалы жұмысшылар. Олардың табысы көбіне елдегі жалпы экономикалық жағдайға тәуелді. Инфляцияның жоғарылауы, жұмыссыздықтың өсуі немесе ұлттық валюта құнсыздануы орта таптың кірісін төмендетіп, бір бөлігін тұрмысы нашар топқа сырғытып жіберуі мүмкін. Сондықтан орта таптың тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін макроэкономикалық тұрақтылық, инфляцияны бақылау, орта бизнес пен жеке сектордың дамуы, сондай-ақ әлеуметтік лифтілердің тиімді жұмыс істеуі қажет.

Аймақтық ерекшеліктер және олардың халықтың тұрмыс деңгейіне әсері

Қазақстан аумағы кең, экономикасының құрылымы өңірлер бойынша әртүрлі болғандықтан, халықтың тұрмыс деңгейінде аймақтық айырмашылықтар айқын байқалады. Кейбір облыстарда табыс деңгейі еліміздің орташа көрсеткішінен әлдеқайда жоғары болса, енді бір аймақтарда халық кедейшілікпен бетпе-бет келуде. Ұлттық статистика бюросының деректеріне сүйенген зерттеулер 2022 жылы еліміздегі кедейлік деңгейі ең жоғары өңір – Түркістан облысы екенін көрсетеді: бұл облыс тұрғындарының 8,7%-ы кедейлік шегінен төмен табыспен күн көріп жатыр. Одан кейін Маңғыстау облысында – 7,3%, Жетісу – 7,0%, Абай – 6,7%, сондай-ақ республикалық маңызы бар Шымкент қаласында – 6,2% халық кедей санатында. Ең төмен кедейлік деңгейі Астана қаласында – 2,4%, Қарағанды облысында – 2,8% және мұнайлы Атырау облысында – 2,9% ғана құрайды. Жалпы ұлттық деңгей бойынша 2022 жылы кедейлік көрсеткіші 5,1% болды.

Ескерту: кедейлік деңгейі – ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен табысы бар халық үлесі. Дереккөз: Қазақстан Ұлттық статистика бюросы (2022).

Жоғарыдағы мәліметтерден көрінгендей, елімізде оңтүстік өңірлерде кедейлік деңгейі жоғары. Түркістан, Жамбыл, Қызылорда сияқты аграрлы аймақтарда орташа табыс төмен, жұмыссыздық деңгейі де жоғарырақ болуы мүмкін. Бұл өңірлерде халық тығыз қоныстанғанымен, өнеркәсіп және жоғары өнімді жұмыс орындары аз, нәтижесінде тұрмыс деңгейі төмендеу болып отыр. Керісінше, мұнай-газ өндіретін батыс өңірлерде және ел астанасында табыс деңгейі едәуір жоғары, кедейшілік аз. Мысалы, жан басына шаққандағы орташа табыс ең жоғары Атырау облысында ең төмен Түркістан облысына қарағанда 3,5 есе көп екені анықталған. Мұндай алшақтық дамыған елдерде сирек кездеседі (салыстыру үшін: Канада, АҚШ сияқты үлкен елдерде бай және кедей өңірлер табысының айырмасы 2 есе шамасында ғана болады).

Аймақтық теңсіздік тек табыс деңгейінде ғана емес, білім, денсаулық сақтау, инфрақұрылым қолжетімділігі сияқты әлеуметтік өлшемдерде де байқалады. Мысалы, ауылдық елдімекендерде және алыстағы аудандарда жұмыс орындарының тапшылығы, жастардың білім алу мүмкіндігінің шектеулі болуы кедейліктің созылмалы сипат алуына ықпал етеді. Ірі қалаларға жақын орналасқан өңірлерде халық жұмыс іздеп көше маңызы бар қалаларға және мегаполистерге қоныс аударуда, бұл миграция донор-өңірлерде ауыл шаруашылығының құлдырауына және демографиялық құрылымның өзгеруіне әкелуде. Мысалы, Маңғыстау облысында ауыл халқы сирек орналасқандықтан, қалаға қоныс аудару күшейіп, нәтижесінде қалада жұмыссыздық артатыны байқалған.

Аймақтық ерекшеліктер халықтың тұрмыс сапасына тікелей әсер етеді. Экономикалық мүмкіндіктері шектеулі өңірлерде өмір сүретін азаматтар кедейлік қиындығын көбірек сезінеді, ал экономикалық тұрғыда өркендеген аймақ тұрғындары жоғары табыс пен жақсы қызметтерге қол жеткізеді. Бұл айырмашылықтарды азайту үшін мемлекет аймақтық саясатында теңестіру тетіктерін қарастыруда. Әртүрлі өңірлердің ерекшеліктеріне сай даму бағдарламаларын жасап, инвестиция және әлеуметтік қолдау көлемін саралап бөлу маңызды. Мысалы, кедейлік ең жоғары өңірлерде (Ауыл – оңтүстікте) шағын және орта бизнесті дамыту, ауыл шаруашылығын жаңғырту, өңдеу өнеркәсібін өрістету арқылы жұмыс орындарын көбейту қажет болса, тұрмысы нашар қалаларда (Шымкент сияқты) өндірістік және инфрақұрылымдық жобаларға басымдық беріп, халықты жұмыспен қамтуға көңіл бөлу керек. Сол сияқты, экономикалық әлеуеті жоғары, бірақ халықтың осал топтары бар солтүстік және шығыс өңірлерде ішкі әлеуметтік теңсіздікті азайту үшін ауыл мен қаланың дамуын қатар жоспарлау ұсынылады.

Мемлекеттік әлеуметтік көмек және оның тиімділігі

Халықтың аз қамтылған топтарын қолдау үшін мемлекет бірнеше әлеуметтік бағдарламалар жүргізеді. Соның бірі – атаулы әлеуметтік көмек (АӘК), яғни табысы кедейлік шегінен төмен отбасыларға мемлекеттік төлемдер төлеу. Бұл бағдарламаның мақсаты – ең мұқтаж отбасылардың табысын толықтырып, күнкөріс деңгейін қамтамасыз ету. Дегенмен, АӘК және жалпы әлеуметтік көмек жүйесінің тиімділігі туралы қоғамда түрлі пікірлер бар.

Ресми дерекке сәйкес, атаулы әлеуметтік көмек алушылар саны салыстырмалы түрде аз, өйткені ресми кедейлер үлесі төмен деңгейде есептеледі (5% шамасында). Бір жағынан, бұл жақсы көрсеткіш секілді көрінгенімен, іс жүзінде көптеген халық топтары кедейлік шегінен сәл ғана жоғары табыспен өмір сүріп жатыр және мемлекеттен қолдау ала алмайды. Әлеуметтік саясат сарапшыларының айтуынша, қазіргі қолданыстағы кедейлік шегі «гуманитарлық тұрғыда өмір сүруге жеткілікті деңгейден тым төмен» қалыптастырылған, сондықтан көптеген табысы төмен азаматтар ресми көмекке ілікпей қалады.. Бұл әсіресе көпбалалы отбасылар, ауыл тұрғындары және ресми емес секторда жұмыс істейтіндер арасында өзекті.

АӘК бағдарламасының өзіндік шарттары мен бюрократиялық кедергілері де оның тиімділігін шектейді. Human Rights Watch ұйымының зерттеуі Қазақстанда әлеуметтік көмекке мұқтаж отбасылардың АӘК-ке өтініш беру процесінде көптеген қиындықтарға тап болатынын анықтаған. Мәселен, көмек алу үшін әр үш ай сайын құжаттар жинап тапсыру қажет, бұл уақыт пен қаражат шығынын талап етеді. Кейде өтініш берушілер жергілікті әлеуметтік қамсыздандыру органдарынан тұрпайы қарым-қатынас пен негізсіз бюрократиялық талаптарды көреді деп шағымданады. Бұдан бөлек, АӘК-ке өтініш берушілердің барлық отбасы мүшелерінің тұрақты тіркеуі болуы шарт – бұл жалдамалы пәтерде тұратын, әсіресе көпбалалы жанұялар үшін үлкен мәселе, себебі үй иелері барлық адамды тіркеуге құлықсыз. Сондай-ақ табысқа қатысты талаптар өте қатал: отбасының жиынтық табысы есептелгенде кейде бірге тұрмайтын туыстардың табысы да ескерілуі мүмкін, бұдан бөлек бұрын алып жүрген жәрдемақылар да жалпы табысқа қосылады. Нәтижесінде шын мәнінде қолжетімді табысы төмен отбасылар «табысы жеткілікті» деп танылып, көмектен қағылуы мүмкін.

Әлеуметтік көмектің тағы бір талабы – жұмысқа қабілетті мүшелердің еңбектен бас тартпауы. 2019 жылдан бастап енгізілген тәртіп бойынша, егер отбасыдағы еңбекке жарамды адам жұмыс іздеуден немесе ұсынылған жұмыстан бас тартса, бүкіл отбасы АӘК алу құқығынан айырылады. Әрине, жұмыссыз азаматтарды еңбекпен қамту маңызды, бірақ бұл талап кей жағдайда орындалуы қиын. Өйткені жұмыстың жеткілікті көлемде болмауы немесе ұсынылған еңбектің жалақысы тым төмен болуы ықтимал. Белгілі бір мамандық иесі болмағандықтан немесе бала-шаға, науқас қарау сияқты жағдайларға байланысты жұмысқа шыға алмай отырғандардың да толықтай көмектен қағылуы әлеуметтік қорғау тұрғысынан әділетсіздік тудыруы мүмкін.

Мемлекет жыл сайын әлеуметтік төлемдер мен жәрдемақыларға қомақты қаржы бөліп келеді. Дегенмен, сол қаражаттың нақты мұқтаж жандарға жетуі және кедейлікті азайтуға әсері басты өлшем. Қазіргі таңда әлеуметтік көмектің тиімділігі бойынша сарапшылар бірнеше мәселеге назар аударады:

• Төлем мөлшерінің аздығы. АӘК мөлшері кедейлік шегі мен жан басына шаққандағы табыс айырмасына тең. Көп жағдайда бұл айына бірнеше мың теңге ғана құрайды, яғни отбасының тұрмысын түбегейлі жақсартуға жеткіліксіз сома. Инфляцияның жоғары қарқыны (2021-2022 жылдары 14-15% деңгейінде) жәрдемақының шынайы құнын одан сайын төмендетеді. Осыған байланысты сарапшылар кедейлік шегін және төлем мөлшерлерін қайта қарастырып, оларды өсіп отырған күнкөріс шығындарына сәйкестендіруді ұсынады.
• Әлеуметтік көмектің қамту ауқымы. Ресми статистика бойынша кедейлер аз көрінгенімен, табысы аздап шектен жоғары көптеген отбасылар көмекке мұқтаж. Сондықтан кейбір сарапшылар атаулы көмектен әмбебап жәрдемге көшу мәселесін көтереді. Мәселен, әрбір балаға табысына қарамастан төленетін әмбебап балалар жәрдемақысы енгізілсе, кедейлікке ұшыраған отбасылардың балаларына тікелей қолдау көрсетіліп, «табысты жасыру», құжат жинау сияқты кедергілер жойылады деп есептеледі. ЮНИСЕФ зерттеулері әмбебап жәрдемақы балалар арасындағы кедейлікті едәуір төмендететінін көрсеткен. Қазақстан үкіметі де соңғы жылдары көпбалалы отбасыларға арналған бірыңғай жәрдемақыны енгізді, бұл қадам әлеуметтік қолдауды кеңейту бағытындағы бастама ретінде қарастырылады.
• Бағдарламаларды әкімшілендіруді жетілдіру. Әлеуметтік көмекті тағайындау үдерісін жеңілдету, өтініш берушілерге қолайлы жағдай жасау – көмек тиісті адамдарға дер кезінде жетуінің алғышарты. Цифрландыру арқылы көптеген құжаттарды автоматты алу, қажет справкаларды қысқарту, әлеуметтік қызметкерлердің мәдениетін көтеру сияқты шаралар АӘК қолжетімділігін арттырады. Мемлекеттік органдар соңғы жылдары E-halyq базасын іске қосып, проактивті форматта төлемдер тағайындау қадамдарын жасауда. Бұл үрдісті жалғастыру әлеуметтік қорғау жүйесінің тиімділігін арттыруға сеп болмақ.

Қорыта айтқанда, мемлекеттік әлеуметтік көмек жүйесі қазіргі кезде ең кедей деген топтарды ғана қамтып отыр, алайда оның өзі көптеген бюрократиялық рәсімдерге тәуелді. Әлеуметтік көмектің шынайы тиімділігін арттыру үшін кедейлік шегін ұлғайту, төлемдерді көбейту, рәсімдерді оңайлату және кейбір жәрдем түрлерін әмбебап форматқа көшіру сияқты қадамдар ұсынылады. Бұл шаралар жүзеге асса, әлеуметтік көмек қоғамдағы кедейлікті азайтуға және халықтың тұрмыс деңгейін теңестіруге ықпалын күшейтері сөзсіз.

Қазақстанның «орта табыс тұзағы» мәселесі

«Орта табыс тұзағы» деген ұғым экономикалық дамуда белгілі бір деңгейге жеткен елдің әрі қарай өсім қарқынын төмендетіп алып, жоғары табысты экономикаға өте алмауын білдіреді. Яғни ел табысы жан басына шаққанда орта деңгейге жеткен соң, бұрынғыдай жылдам дамымай, бір орында тоқырап қалу қаупі төнеді. Сарапшылар Қазақстанның қазіргі жағдайында дәл осындай орта табыс тұзағына түсу қаупі бар екенін талай рет ескертті.

Қазақстан экономикасының соңғы жиырма жылдағы құрылымына көз жүгіртсек, өсімнің негізгі қозғаушы күші мұнай секторы болғаны белгілі. Шикізат экспорты арқылы келген табыс халық тұрмысын жақсартуға және инфрақұрылым дамытуға жұмсалды, соның арқасында ел тез арада төмен табысты деңгейден орташа табысты деңгейге көтерілді. Алайда мұндай шикізатқа негізделген өсімнің ұзақмерзімді шегі болатынын уақыт көрсетті. 2000-2007 жылдары Қазақстан экономикасы жылына орта есеппен 10% астам өссе, 2008 жылғы жаһандық қаржы дағдарысынан кейін өсім күрт баяулап, 2008-2017 жж. аралығында орташа 4,1%-ды ғана құрады. Өсім қарқынының мұншалықты төмендеуіне әлемдік қаржы дағдарысы, мұнай бағасының құлдырауы және ішкі сұраныстың әлсіздігі себеп болды. Әрине, көптеген дамушы елдер 2008 жылдан кейін өсімнің баяулауын бастан кешірді, бірақ Қазақстандағы құлдырау масштабы ең жоғары деңгейдегі елдердің қатарында болды – дағдарыс алды кезеңмен салыстырғанда өсім қарқынының төмендеуі бойынша Қазақстан әлем экономикаларының алғашқы 10%-ына кірді. Бұл көрсеткіштер еліміздің циклдық тербелістерге және құрылымдық осалдықтарға бейімділігін аңғартады.

Орта табыс тұзағының басты белгісі – экономиканың ескі үлгідегі өсу көздері сарқылып, жаңа, неғұрлым күрделі және өнімді секторлар дамымай қалуы. Қазақстан дәл қазір осы сын-қатерге тап болып отыр: мұнай мен кен өндірісі сияқты салалар белгілі бір межеге дейін өсім берді, бірақ оларды одан әрі кеңейту шектеулі, ал экономиканың өңдеуші, технологиялық салалары әлсіз дамыған. Басқаша айтқанда, экономика әртараптануы жеткіліксіз. 2020 жылдарға қарай мұнай секторының ЖІӨ-дегі үлесі азайып келе жатқаны байқалғанымен, бұл көбіне мұнай бағасының құбылуынан туындап отыр; ал нақты секторларда сапалы серпіліс жасау үшін институционалдық реформалар мен инвестициялық тартымдылық қажет.

Сараптамалық зерттеулер Қазақстанның мұнай табысын басқа салалардың өнімділігін арттыруға тиімді бағыттай алмай отырғанын көрсетеді. Мәселен, соңғы жылдары экономиканың жалпы факторлық өнімділігі (еңбек пен капитал қайтарымын өлшейтін көрсеткіш) теріс мәнге шықты, яғни өнімділіктің өсімге қосқан үлесі жоқ, керісінше экономика тиімділігі төмендеп барады. OGResearch талдау орталығы және Халықаралық валюта қорының деректері Қазақстанда 2010-жылдардың ортасынан бері жиынтық факторлық өнімділіктің өсімге қосқан үлесі нөлге жақындап, кей жылдары теріс болғанын атап өтуде. Бұл – технологиялық жаңашылдықтың, менеджмент тиімділігінің және жалпы экономикалық әртараптандырудың жеткіліксіздігін білдіретін алаңдатарлық сигнал.

Орта табыс тұзағынан құтылу үшін экономика құрылымын күрделендіру талап етіледі. Қазақстан үкіметі индустриялық-инновациялық даму бағдарламаларын бірнеше кезең бойы жүзеге асырды, шетел инвестициясын шикізаттық емес секторларға тарту үшін жеңілдіктер жасап келеді. Дегенмен, показателі бойынша ел әлі де шикізаттық тауарларға тәуелді. 2022 жылғы Ресей-Украина соғысы Қазақстанға белгілі бір дәрежеде жаңа мүмкіндіктер ашқандай болды – Ресейге салынған санкциялар нәтижесінде Қазақстан кәсіпорындары үшін жаңа нарықтар пайда болуда, сонымен бірге геосаяси жағдай елдің транзиттік әлеуетін көтермеледі. Алайда осы мүмкіндіктерді пайдалану үшін де икемді экономика және дайын бизнес қажет. Оның үстіне, соғыс кезінде байқалған тағы бір тәуекел – Қазақстан мұнайының негізгі экспорты Ресейдің Қара теңіз порттары арқылы жүзеге асатыны. 2022 жылы бірнеше мәрте Каспий құбыр консорциумы тоқтап қалған кезде Қазақстан экономикасы үшін мұның қаншалықты осал тұс екені көрінді. Яғни, тек бір немесе бірнеше нарыққа байланған және бір-екі тауарға тәуелді экономика сыртқы соққыларға өте сезімтал болып қалады.

Халықаралық сарапшылар Қазақстанның қазіргі даму траекториясын бағалай келе, елдің жуық арада орта табыс тұзағынан шыға қоюы екіталай деген болжам айтуда. Мысалы, OGResearch 2023 жылғы есебінде мұнай саласындағы болашақ өсім әлеуеті шектеулі, ал өзге саладағы өнімділік артпай отырғандықтан, Қазақстанның жоғары табысты елдер қатарына қосылуы орта мерзімде күтілмейді деген қорытынды жасаған. Сол сияқты, Дүниежүзілік банк, Халықаралық валюта қоры мамандары да экономиканы құрылымдық реформаларсыз бұрынғы қарқынды өсім деңгейіне қайтару қиын екенін ескертеді. Бұл тұжырымдар Қазақстан үшін экономикалық дамудың жаңа моделін іздеу қажеттігін айғақтайды. Яғни, орта табыс тұзағын еңсеру үшін дәстүрлі шикізаттық модельден өнімділігі жоғары, білімге негізделген, инновацияға сүйенген экономикаға көшу міндеті тұр.

Еңбек өнімділігі мен экономикалық өсімнің байланысы

Экономикалық өсімнің ұзақ мерзімді, тұрақты сипатын анықтайтын негізгі факторлардың бірі – еңбек өнімділігі. Еңбек өнімділігі дегеніміз – әрбір жұмыс істейтін адамның немесе тұтас экономиканың бір сағатта, не бір жылда өндіретін өнімінің мөлшері. Өнімділік артса, өндіріс көлемі көбейіп, жалпы ішкі өнім өседі, соның нәтижесінде халықтың табысы мен әл-ауқаты жақсарады. Қазақстан экономикасында еңбек өнімділігі өсімінің динамикасы алаңдаушылық тудырып отыр: соңғы онжылдықта өнімділік өсімі айтарлықтай баяулап, тіпті стагнацияға ұшыраған кезеңдер болды.

Жоғарыда атап өткендей, 2000-жылдары Қазақстанның ЖІӨ қарқынды өсуі көбіне шикізат секторы есебінен және жұмыс күшінің сандық өсуі (халық санының және жұмысқа тартылудың артуы) есебінен қамтамасыз етілді. Ол кезде еңбек өнімділігінің де белгілі бір мөлшерде артуы болды, бірақ оның үлесі шектеулі болатын. 2010-жылдардан бастап жаңа жұмыс орындарын құру қарқыны баяулады, инвестиция көлемі тұрақталды, яғни өсімге үлес қосатын экстенсивті факторлар әлсіреді. Осындай жағдайда әрі қарай экономика өсуі үшін интенсивті фактор – өнімділікті арттыру шешуші мәнге ие болды. Алайда, дәл осы салада Қазақстан қиындық көріп отыр: 2015-2021 жылдар аралығында еңбек өнімділігінің орташа жылдық өсімі 1-2%-дан аспады, кей салаларда тіпті төмендеді. Мұның бірнеше себебі бар:

• Технологиялық артта қалу. Өңдеуші өнеркәсіпте, ауыл шаруашылығында және қызмет көрсету саласының бірқатар секторларында заманауи технологияларды енгізу деңгейі төмен. Көптеген кәсіпорындарда негізгі қорлар тозған, өндіріс техникалық жағынан ескірген. Инновация мен ғылыми зерттеулерге ЖІӨ-нің 0,3%-ы ғана жұмсалады (салыстыру үшін: дамыған елдерде 2-3%). Бұл жағдай өнімділіктің өсуін тежейді.
• Білім және дағды мәселелері. Жұмыс күшінің сапасы экономикалық тиімділікке тікелей ықпал етеді. Қазақстанда орта білім деңгейі жалпы алғанда жақсы болғанмен, оның сапасы алаң туғызады. Дүниежүзілік банктің адам капиталы индексі бойынша, Қазақстанда бүгінгі мектеп оқушылары ертең еңбекке араласқанда өзінің әлеуетті өнімділігінің небәрі ~60%-ын ғана жүзеге асыра алады деп бағаланады. Бұл білімнің сапасы мен денсаулық жағдайындағы проблемаларды көрсетеді. Жоғары білім мен кәсіптік оқыту жүйесі де еңбек нарығының сұранысына толық сәйкес емес, нәтижесінде білікті кадр тапшылығы орын алып жатады. Осындай факторлар еңбек өнімділігінің төмендеуіне алып келеді.
• Инфрақұрылым және өңірлік диспропорциялар. Өнімділік тек жеке кәсіпорын не жеке адамның қасиеті емес, оны қоршаған орта – инфрақұрылым, логистика, қаржы секторындағы қолжетімділік те айқындайды. Қазақстанның кейбір өңірлерінде жол, байланыс, энергия инфрақұрылымының осалдығы кәсіпкерлер мен шаруалардың өнімді жұмыс істеуіне кедергі келтіреді. Сондай-ақ өнімділігі жоғары жұмыс орындары негізінен ірі қалалар мен мұнай кластерлерінде шоғырланған, ал басқа аймақтардың тұрғындары аграрлық немесе бейресми секторда төмен өнімді еңбекпен айналысуға мәжбүр.

Еңбек өнімділігі мен экономикалық өсім тығыз байланысты: біріншісі екіншісінің алғышарты десе де болады. Қазақстан үшін алдағы уақытта тұрақты өсімді қамтамасыз ету еңбек өнімділігін жылына кемінде 4-5%-ға арттыруды талап етеді (салыстыру үшін: Азияның дамушы елдері дәл сондай қарқынмен өсіп келеді). Өнімділікті көтеру үшін құрылымдық реформаларды тереңдету қажет. Бұл – экономиканы әртараптандырумен тығыз байланысты мәселе. Егер жаңа технологиялық салалар дамып, инвестициялар өңдеу өндірісіне, ақпараттық-коммуникациялық технологияларға, жоғары қосылған құнды қызметтерге тартылса, еңбек өнімділігі артады, себебі бұл салаларда бір жұмысшының жасап шығаратын құны жоғары. Сонымен бірге адами капиталды дамыту – білім беру сапасын жақсарту, жұмыс күшінің дағдыларын жаңарту, ғылым мен инновацияға қолдау көрсету – ұзақ мерзімде өнімділікті өсіретін басты құрал.

Қорыта айтқанда, Қазақстанның болашақ экономикалық өсімі көбіне еңбек өнімділігінің өсіміне тәуелді болмақ. Егер өнімділік жылына 1-2% деңгейінде ғана қала берсе, ЖІӨ өсімі де шамамен сол маңайда тұрақтап, халықтың табысын айтарлықтай ұлғайту қиынға соғады. Ал өнімділік серпінді түрде өссе, экономика орта табыс тұзағынан шығып, халықтың өмір сүру деңгейі едәуір жоғарылауы мүмкін. Сондықтан еңбек өнімділігін арттыру – тек экономикалық емес, әлеуметтік тұрғыдан да стратегиялық маңызды міндет.

Кедейлікті азайтудың тиімді стратегиялары

Қазақстанда кедейлікті азайту және орта тапты нығайту мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатындағы басым бағыттардың бірі. Жоғарыда аталған проблемалар мен талдау негізінде, кедейлікті төмендетудің келесі тиімді стратегияларын белгілеуге болады:

• Экономиканы әртараптандыру және сапалы жұмыс орындарын құру. Шикізат секторына тәуелділікті азайтып, өңдеуші өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы және қызмет көрсету салаларында жаңа кәсіпорындар ашу – тұрақты табыс көздерін ұлғайтады. Әсіресе, өңірлерде жаңа өндірістерді жолға қою, жергілікті шикізатты терең өңдеу арқылы қосылған құнды арттыру маңызды. Мысалы, мұнай-химия кешендерін, агроөңдеу кәсіпорындарын құру арқылы сол аймақтардың тұрғындарына тұрақты жұмыс беріледі. Жаңа индустрияларды дамыту еңбек нарығында сұранысты өсіріп, жалақыны көбейтуге мүмкіндік жасайды.
• Аймақтық дамуды теңестіру. Кедейлік шырмауында қалған өңірлер үшін жеке кешенді даму жоспарлары қажет. Мысалы, Түркістан, Жамбыл сияқты облыстарда әлеуметтік инфрақұрылымды (мектеп, аурухана) жақсарту, ауылдық жерлерде шағын бизнеске микронесиелер беру, суландыру жүйелерін жаңғырту арқылы ауыл шаруашылығы өнімділігін көтеру шаралары тиімді болмақ. Сол сияқты, жұмыспен қамту проблемасы бар Шымкент, Маңғыстау өңірлерінде жастарға арналған арнайы жұмыс орындарын ашу бағдарламаларын іске қосу, кәсіптік оқыту орталықтарын құру керек. Аймақтық теңестірудің тағы бір тетігі – республикалық бюджеттен трансферттерді әлеуметтік-экономикалық индикаторларға қарай әділ бөлу және қаржының мақсатты жұмсалуын бақылау.
• Адами капиталға инвестиция салу. Білім беру мен денсаулық сақтау салаларына жұмсалатын қаржыны көбейту – кедейлікті ұзақ мерзімде төмендетудің ең тиімді жолдарының бірі. Сапалы білім алған, кәсіби біліктілігі жоғары азаматтар еңбек нарығында жақсы табыс табады, яғни кедейлікке ұрынбайды. Сондықтан ауыл мен қала мектептері арасындағы білім сапасы алшақтығын қысқарту, мұғалімдер деңгейін көтеру, технологиялық қабілеттерді үйретуге басымдық беру керек. Денсаулығы мықты халық еңбекке қабілетті келетіні белгілі, сондықтан алғашқы медициналық көмектің қолжетімділігін арттыру, ауылдық жерлерде дәрігер тапшылығын жою, профилактикалық шараларды күшейту арқылы денсаулық теңсіздігін азайту қажет. Адами капитал индексін 10-20 пайыздық тармаққа көтеру ұзақ мерзімде елдің жан басына шаққандағы табысын еселеп өсіретіні дүниежүзілік тәжірибеде дәлелденген.
• Әлеуметтік қорғау жүйесін жетілдіру. Кедейлікпен күресте мемлекеттік әлеуметтік көмек соңғы safety net рөлін атқарады. Сондықтан жоғарыда талданған кемшіліктерді жойып, әлеуметтік көмекті шын мәнінде мұқтаж барлық жандарға жеткізу маңызды. Ең алдымен, кедейлік шегін қайта қарап, оны қазіргі күнкөріс бағаларына сәйкестендіру қажет (инфляция қарқынын ескеріп). Бұл көмекке зәру отбасыларды анықтаудың шынайылығын арттырады. Екіншіден, атаулы көмектің орнына белгілі бір дәрежеде әмбебап жәрдемақыларды енгізу тиімді. Мысалы, барлық балаға (немесе табысы ортадан төмен барлық отбасыларға) бірдей төленетін жәрдемақы кедейлік деңгейін төмендетіп, әкімшілендіру шығындарын қысқартады. Үшіншіден, әлеуметтік келісімшарт принципін енгізіп, көмек алушы отбасыларды жұмыспен қамту және оқыту шараларымен ұштастыру қажет. Бұл оларға ұзақ мерзімде өз күнін өзі көруге жағдай жасайды. Сондай-ақ, әлеуметтік бағдарламалардың орындалуын бағалайтын көрсеткіштер жүйесін жетілдіріп, тиімділік аудитін тұрақты түрде жүргізу керек.
• Инклюзивті экономикалық өсімді қамтамасыз ету. Ел экономикасы өсіп, жалпы ішкі өнім артып жатқанда оның игіліктері қоғамның әр қабатына жетуі тиіс. Инклюзивті өсім дегеніміз – өсімнің пайдасы кедейлер мен осал топтардың табысын арттыруға, жаңа мүмкіндіктер ашуға жағдай жасауы. Бұл үшін мемлекеттік бюджет шығыстарының құрылымын қарастырып, әлеуметтік қажеттіліктерге, инфрақұрылымға және аймақтарды дамытуға жеткілікті қаржы бөлінуін қадағалау қажет. Сондай-ақ, салық-бюджет саясатында әділеттілік қағидатын сақтап, табысы жоғары және корпоративті сектордан алынатын салықтардың белгілі бір бөлігін әлеуметтік бағдарламаларға бағыттау орынды. Экономикалық саясаттың басты өлшемі ретінде халықтың нақты табысының өсуін және кедейлік деңгейінің төмендеуін алу керек. Мұндай мақсат-міндеттер Үкіметтің стратегиялық жоспарларында көрініс тауып, орындалуы қадағалану қажет.

Жоғарыдағы стратегиялар кешені өзара байланысты және бірін-бірі толықтырады. Экономиканы әртараптандыру арқылы жаңа жұмыс орындары ашылса, ол еңбек өнімділігін де арттырады, әрі аймақтық теңсіздікті азайтады. Адами капиталға салынған инвестиция орта таптың көбеюіне, әлеуметтік лифтілердің жұмыс істеуіне алып келеді. Ал әлеуметтік қорғау ең төменгі топтарды қамтып, олардың аса ауыр жағдайдан шығуына көмектеседі. Инклюзивтілік бүкіл жүйені тұтастырып, өсімнің халықтың барлық бөлігіне тиімді болуын қамтамасыз етеді.

PS

Қазақстандағы кедейлік пен орта тап мәселесін талдау бірнеше өзекті тенденцияны көрсетті. Елде ресми кедейлік деңгейі салыстырмалы түрде төмен болғанымен, бұл қолданылатын өлшемдердің төмендігіне байланысты; шынайы өмір сүру деңгейін ескерсек, табысы жеткіліксіз адамдар үлесі едәуір жоғары. Орта таптың саны мен сапасы экономикадағы ахуалға тәуелді: 2000-жылдардағы жедел өсім оны кеңейтсе, кейінгі дағдарыстар кейбір жетістіктерді кері қайтарды. Аймақтар арасындағы тұрмыс деңгейіндегі үлкен алшақтық әлеуметтік теңсіздікті күшейтіп, ұлттық бірлікке қауіп төндіруі мүмкін. Мемлекеттің қолданыстағы әлеуметтік көмегі тек ең кедейлерді қамтығанымен, оның өзі тиімсіз тұстарға ие және көптеген мұқтаж адамдарды қамтымай отыр. Сонымен қатар, Қазақстан қазір экономикалық дамуында маңызды бетбұрыс алдында тұр – орта табыс тұзағын еңсеріп, сапалы жаңа өсім моделіне көшу міндеті алда тұр. Бұл міндетті жүзеге асыруда еңбек өнімділігін арттыру айрықша рөл атқарады.

Тоқаев билігі өз кезеңінде бірқатар реформаларды іске асырып, елдің әлеуметтік-экономикалық ахуалын жақсартуға бағытталған шараларды қолға алғанымен, бұл реформаларда айқын кемшіліктер де байқалады. Кейбір сыншылардың пікірінше, Тоқаев үкіметі құрылымдық өзгерістерді жүргізуде жеткілікті жылдамдық пен икемділікті көрсетпеді, нәтижесінде кедейлік мәселесін түбегейлі шешуге бағытталған шаралар кешігіп немесе ауқымды болмады.

Аталған түйткілдерді шешу үшін кешенді және үйлестірілген саясат қажет. Ең алдымен, ұлттық даму стратегиясында кедейлікті азайту және орта тапты кеңейту нақты мақсат ретінде белгіленіп, барлық мемлекеттік органдардың қызметі осы мақсатқа жұмыс істеуі керек. Мұндай стратегиялық басымдық төмендегідей шаралар арқылы іске асырылуға тиіс:

• Кедейлік шегін және әлеуметтік стандарттарды қайта қарау. Халықтың минималды қажеттіліктеріне сай жаңа күнкөріс деңгейін есептеп, сол негізде кедейлік шегін көтеру ұсынылады. Бұл қоғамдағы кедейліктің шынайы ауқымын анықтауға және әлеуметтік көмекті кеңейтуге мүмкіндік береді. Мысалы, ресми кедейлік шегін қазіргі ~$2/күн деңгейінен халықаралық ұсынылатын ~$5/күн деңгейіне кезең-кезеңімен жеткізу қарастырылсын. Сол арқылы әлеуметтік саясаттың қамту ауқымы кеңейеді.
• Әлеуметтік көмектің атаулылығын және қолжетімділігін арттыру. АӘК бағдарламасын жетілдіру мақсатында әкімшілік рәсімдерді оңайлату, цифрлық технологиялар арқылы проактивті анықтау тетіктерін енгізу қажет. «Бір терезе» қағидаты толық іске асып, көмек сұраушы адамның қадір-қасиеті сақталуы тиіс. Бұдан бөлек, балалы отбасыларға арналмаған әмбебап жәрдемақыны кезеңдеп енгізу, әсіресе көпбалалы және табысы төмен жанұяларды тікелей қолдау ұсынылады. Бұл балалар арасындағы кедейлікті бірден төмендетіп, келешек ұрпақтың мүмкіндіктерін арттырады.
• Экономиканың жаңа өсу көздерін дамыту. Дәстүрлі салалармен қатар, Қазақстанның болашағы саналатын бағыттарға (IT-сектор, жаңартылатын энергия, туризм, логистика хабтары) инвестицияны ұлғайту керек. Мұндай салаларда жоғары өнімді, жақсы ақылы жұмыс орындары пайда болып, жастар үшін жаңа перспективалар ашылады. Экономикалық қосымша құн артқан сайын, мемлекет кірістері көбейіп, әлеуметтік қажеттіліктерді өтеуге ресурс табылады. Бұл орта табыс тұзағын бұзып шығуға сеп болмақ.
• Еңбек нарығын және білім жүйесін үйлестіру. Жұмыс күшінің дағдылары сұранысқа сай болуы үшін білім беру бағдарламаларын еңбек нарығымен тығыз байланыстыру қажет. Кәсіби-техникалық білімді дамыту, дуалды оқытуды енгізу, өмір бойы оқу (lifelong learning) тұжырымдамасын өрістету арқылы жұмыссыз қалған немесе бейімделуді қажет ететін азаматтарға жаңа мүмкіндік беру керек. Жастар арасындағы жұмыссыздықты жою үшін мемлекеттік тапсырыспен жаппай айти, инженерлік, қызмет көрсету салалары мамандықтарын оқыту, стартаптарды қолдау, өңірлерде инкубациялық орталықтар ашу ұсынылады. Жұмыссыз жастар көп шоғырланған аймақтарда арнайы еңбек биржалары мен мобилді оқыту кешендері арқылы оларды еңбекке тарту маңызды.
• Аймақтарда мақсатты даму бағдарламаларын жүзеге асыру. Әр облыстың ерекшелігін ескеріп, өңірлік даму карталарын жаңарту қажет. Мысалы, моноқалалар мен шахтёрлік өңірлерде өнеркәсіптік әртараптандыру (жаңа өндірістерді орналастыру) жүргізілсін, шекара маңындағы аудандарда шағын және орта кәсіпорындарды дамытуға жеңілдіктер берілсін, ауылдық жерлерде кооперативтер құру ынталандырылсын. Бұл шаралар ішкі миграцияны реттеп, халықтың өз жерінде табыс табуына жағдай жасайды.
• Басқару тиімділігі мен сыбайлас жемқорлықты төмендету. Әлеуметтік-экономикалық бағдарламалардың нәтиже беруі үшін олардың орындалуын қадағалау, ашықтық пен есептілікті арттыру өте маңызды. Бөлінген қаржының жету жолында талан-таражға түспей, нақты адресатқа жетуін қамтамасыз ету керек. Бұл үшін азаматтық қоғамның бақылауын күшейту, мемлекеттік сатып алулар мен жобаларды жүзеге асыруда ашық деректерді пайдалану керек. Халыққа әлеуметтік саясат нәтижелері туралы тұрақты есеп беріліп, кері байланыс механизмі жұмыс істесе, тұрғындардың сенімі артып, реформалардың әлеуметтік әсері күшейеді.

Жоғарыдағы ұсыныстарды табандылықпен және үйлестіре іске асырған жағдайда, Қазақстан біртіндеп орта табыс тұзағынан шығып, халқының тұрмыс деңгейін жаңа сатыға көтере алады. Кедейлікпен күрес тек әлеуметтік төлемдер dağıту емес, тұтас экономикалық дамудың инклюзивтігіне қол жеткізу екенін ұмытпау қажет. Орта таптың үлесі артқан қоғам – саяси тұрақты, экономикалық орнықты қоғам. Сондықтан кедейлікті азайту мен орта тапты кеңейту стратегиялары Қазақстанның ұзақ мерзімді дамуының өзегі болуы тиіс. Бұл жолда халықаралық тәжірибені ескеріп, ұлттық ерекшеліктерді ескен тиімді шешімдер қолданылса, алдағы жылдары елдің әлеуметтік ахуалы айтарлықтай жақсаратынына негіз бар. Мемлекет, бизнес және қоғам бірлесе әрекет еткенде ғана көзделген нәтижелерге қол жеткізу мүмкін болмақ.

Қазақстанның дамуы үшін басты байлық – адам капиталы. Әрбір қазақстандықтың лайықты өмір сүруіне жағдай жасау, кедейлікті барынша төмен деңгейге түсіріп, кең ауқымды орта тап қалыптастыру – еліміздің экономикалық саясатының түпкі мақсаты ретінде қала береді. Жоғарыда айтылған талдау мен ұсыныстар сол мақсатқа жақындау жолында пайдалануға болатын нақты қадамдарды көрсетеді деп сенеміз.