Қазақстандағы ислам бірлігі: ерекшелігі және даму болашағы
Жаһандану және әлемдік кеңістікті цифрландыру жағдайында діннің рөлі айтарлықтай артып, оның қоғамның әртүрлі салаларына ықпалы кеңейіп келеді. Жастардың оған деген қызығушылығы да артып келеді бірақ дін туралы іргелі білімнің жоқтығынан деструктивті діни культтердің нысанасына айналуда. Дәл осындай қауіпті әлеуметтік желілердің айтарлықтай зияны тиюде, себебі кейбір жастар солар арқылы діни білімді алуда. Сондықтан біздің көп конфессиялы қазақ қоғамы үшін дінтанушы кадрларды, әсіресе исламтану және ислам мәдениеті мамандарын даярлау мәселесі ерекше маңызға ие, өйткені ислам діні елімізде ең көп таралған дін болып табылады. Ол қазақ даласына VII-VIII ғасырларда келіп, содан бері қазақ халқының өміріне мықтап енді. Қазақстан халқының 70 %-дан астамы либералды әрі ашық сипаттағы Ханафи мәзһабындағы исламды ұстанады. Ислам діні сан ғасырлар бойы қазақ халқының рухани-адамгершілік мәдениетінің берік іргетасы болды. Демек, ислам мен ислами білім беруге мән берілуде. Бұл жұмыс 1990 жылы Кеңес Одағының ыдырауына бір жыл қалғанда құрылған Қазақстан Мұсылмандары Діни басқармасының басшылығымен жүзеге асырылуда. Сонымен қатар Қазақстанның бірқатар облыс орталықтарында жоғары оқу орындары құрыла бастады, соның алғашқылары Алматыдағы екі жылдық Ислам институты болды.
ХХ ғасырдың 90-шы жылдарында ислам діні қазақстандық қоғамның топтасуы мен біртұтас болуына ықпал етті. Сол кезден бастап елімізде ислами білім беру мәселесі өте өзекті болды, жүздеген түрлі миссионерлер, уағызшылар, түрлі исламдық қайырымдылық ұйымдарының, қорларының өкілдері және т.б. Қазақстанның рухани кеңістігін дамыту үшін елімізге келе бастады. Олардың арасында деструктивті қозғалыстар мен ұйымдардың өкілдері де болды. Діни, атап айтқанда исламдық ағартушылық пен білім беру қауіпті діни ағымдар мен лаңкестікпен күресудің бірден-бір тиімді жолы екені белгілі. Діни салада білім алған адам кез-келген діннің, оның ішінде ислам дінінің ілімі мен культінің қыр-сырын түсініп, өзін экстремистік әрекеттің құралына айналдыруға ешқашан жол бермейтіні белгілі.
Көпконфессиялы қазақ қоғамы үшін отандық исламтанушы ғалымдардың қажеттілігін ескере отырып, исламның білім кеңістігін кеңейтуге қатысты мәселелер үкімет деңгейінде шешіле бастады. Дінтанушы мамандардың ең алдымен 1992 жылы Х.А. Яссауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінде дайындай бастады, онда ислам және ислам мәдениеті бойынша бірқатар мамандықтар да ашылды. Алайда елімізде исламтанушы кадрлардың тапшылығы барған сайын сезілуде. Ал 90-шы жылдардың басынан бері жастардың біраз бөлігі мемлекеттік бағдарлама бойынша белгілі исламдық оқу орындарына оқуға жіберілді. Исламтанудың алғашқы кәсіби кадрлары 90-шы жылдардың ортасында елге оралып, оқу-ағарту жұмыстарына белсене араласты. Олардың көпшілігі исламдық оқу орындарын басқарды. Мысалы, 1996 жылы ашық ақпарат көздерінде атап өтілгендей, Египеттегі әйгілі Әл-Азһар университетінде 80 адам, Түркиядағы жоғары ислам оқу орындарында 100 адам, Пәкістан мен Исламабадта 25 адам білім алған. Жылдан жылға шетелдік ислам университеттерінде білім алатын студенттер саны артты. Кейбір жастар Сауд Арабиясы, Ливия, Кувейт және басқа да ислам елдерінің университеттеріне заңсыз түрде білім алған. Өкінішке орай, олардың арасынан негізінен дәстүрлі емес, сәләфилік идеяларды таратушылар шықты. Олардан басқа бұл идеяларды халыққа түрлі ағым өкілдері, соның ішінде түрік текті – сүлейменшілер, тарихатшылар, нұршылар, т.б. бар. Орта буын өкілдері арасынан ислам кадрларын дайындайтын түрік-қазақ лицейлері мен училищелері ашылды. Тіпті Кувейттің «Әлеуметтік реформалар қоғамы» (кейбір елдерде тыйым салынған) сияқты исламдық қайырымдылық қорларының қаржылық қолдауымен жоғары исламдық оқу орындары да ашылды. Олардың қатарында Қазақстан-Кувейт университеті, Халықаралық Қазақ-Араб «Руханият» университеті бар, олардың қызметі бірнеше рет тексерістен кейін тоқтатылып, тек 2000 жылы ғана ҚР Білім және ғылым министрлігі тыйым салған. Мемлекеттік саясатпен мүдделері үйлеспейтін кейбір діни ұйымдар заңсыз түрде ислами білім беріп келді. Бұл ұйымдардың жастардың санасына теріс әсер етуінің салдарынан шетелде де, Қазақстанда да ислами білім алуға қойылатын талаптарды күшейтуді қажет етті. Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы ислами білім беру жүйесін қатаң бақылауға алды.
Өткен ғасырдың 90-шы жылдары ислам кадрлары негізінен ислам елдерінде дайындалды, сыртқы факторлардың Қазақстандағы діни ахуалға белгілі бір мөлшерде өзінің әсерін тигізді. Осы тұста отандық исламдық жоғары оқу орындарын құру және қазақстандық ислами білім берудің ұлттық үлгісін енгізу қажеттілігі туындады. Және осы мақсатта Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы ислами білім беруді дамыту тұжырымдамасын әзірлеп, оны қабылдады. «Ислам білімі зайырлы ғылымдармен тең дәрежеде беріледі» деген ережесімен өзінің маңызын көрсете білді.
Қазақстандағы ислами білім беру жүйесі Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарынан бастап қазіргі уақытқа дейін оқытудың үш деңгейін қамтиды және оны ҚМДБ мен Ғылым және жоғары білім министрлігі толығымен бақылайды:
— бірінші деңгей мешіт жанындағы медреселерді қамтиды, мұнда барлығы, соның ішінде балалар да ислами білім алады, соңғысы ислами білімді алумен қатар орта мектепте де оқиды;
— екінші деңгейге медресе колледждері кіреді, оларды бітіргеннен кейін бітірушілерге орта ислам білімі туралы дипломдар беріледі, бұл олардың білімін одан әрі жалғастыруға және жоғары оқу орындарына түсуге мүмкіндік береді. Медреседе оқу төрт-бес жылға созылады, білім беру бағдарламасына тек діни және ислами пәндер ғана емес, жаратылыстану-гуманитарлық ғылымдар циклінен зайырлы пәндер де кіреді;
— үшінші деңгей – жоғары білім, оның мақсаты – ислам ғалымдарының жоғары білікті әрі бәсекеге қабілетті әлеуетін қалыптастыру.
Осы үш деңгейдің білім беру бағдарламалары өзара байланысты және бірін-бірі толықтырады, ең жақсы ислам университеттерінің талаптары мен халықаралық стандарттарына сай келеді. Айта кетейік, Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы бекіткен білім беру бағдарламаларынан тыс ислами білім беруге тыйым салынған. Қолданылатын барлық діни әдебиеттер мүфтият пен басқа да құзырлы органдардың рұқсатын алуы керек. Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының Жарғысында «Дін қызметкерлеріне Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының рұқсатынсыз шет мемлекеттермен байланыс орнатуға, келісім жасауға, олардан көмек сұрауға, діни әдебиеттер алуға, жастарды діни білім алу үшін шет елге жіберуге тыйым салынады», делінген. ҚМДБ басшылығы қолға алған мұндай шаралар Республикадағы ислам доктринасының бірлігін сақтауға және салафиттік және басқа да ағымдардың, мектептерде «жаңа» радикалды ағымдардың енуіне жол бермеуге бағытталған.
2000 жылдан бастап Қазақстанда бірқатар исламдық жоғары оқу орындары – университеттер құрылды. Олардың қатарында 2003 жылы Алматыда негізі қаланған «Нұр-Мүбәрак» Египет ислам мәдениеті университеті исламтанушы мамандарды, имам-хатыбтарды, араб тілі мұғалімдерін дайындайды. Осы жылдар ішінде бірнеше мың жоғары білікті ислам кадрларын дайындады, ислам дінінің мамандары, діни журналистер күні бүгінге дейін Қазақстан мұсылмандары діни басқармасында, білім беру саласында, мемлекеттік органдарда сарапшы және басқа да көптеген салаларда жемісті еңбек етіп келеді.
Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының қарамағында қазіргі таңда әртүрлі аймақтарда 9 медресе колледжі жұмыс істейді, олар – Астанада, Алматыда (Әбу Ханифа колледждері), Павлодарда (Әбу Бәкір Сыддық), Ақтөбе облысында («Ақтөбе»), Таразда («Хибатулла Тарази») және Шымкентте («Шымкент»). Барлық медреселердің мемлекеттік лицензиясы бар. Түлектерге тек гуманитарлық ғылымдар бойынша ғана емес, техникалық ғылымдар бойынша да орта кәсіптік білім туралы дипломдар беріледі.
Құран қариларын (қари) дайындауға да көңіл бөлінуде. Қазір оларды даярлайтын алты негізгі орталық жұмыс істеп, жыл сайын Құран оқу жарыстары өткізіліп тұрады.
Қазақстанда дін қызметкерлерін даярлау және қайта даярлау жұмыстарын ұйымдастыру, дін қызметкерлерінің біліктілігін арттыру және білім деңгейін көтеру мақсатында Имамдардың біліктілігін арттыру және білімін арттыру институты құрылды. Институт ұстаздарының көпшлігінің ғылыми дәрежесі бар. Белгілі ислам ғұламаларын қонақ ретінде шақыру тәжірибе жүзінде іске асуда. Олардың арқасында студенттер басқа елдердегі әріптестерімен қарым-қатынас жасаудың баға жетпес тәжірибесін алады.
Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының жанынан аттестаттау комиссиясы құрылып, республика имамдарын 2001 жылдан бастап аттестациялауды бастады. Имамдар 5 жылда бір рет арнайы діни оқу орнында біліктілігін арттыруға міндетті. Оның ішінде Имамдардың біліктілігін арттыру институты да бар.
Бүгінде Қазақстанда ислами білімді тек исламдық оқу орындарында ғана емес, зайырлы оқу орындарында да, мемлекеттік білім беру орындарында да алуға болады. Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Л.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті сияқты ұлттық жоғары оқу орындарында және еліміздегі басқа да жоғары оқу орындарында исламтану және ислам теологиясы кафедралары ашылды.
Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-де философия және саясаттану факультетінің дінтану және мәдениеттану кафедрасында «Дінтану» мамандығы 1999 жылы, «Исламтану» мамандығы 2014 жылы ашылды. Ол жылдары мемлекеттік сектор мен білім саласы ғана емес, мемлекеттік органдар мен түрлі қоғамдық құрылымдар да исламтану және дінтану мамандарына зәру болатын. Мықты діни және ислами ғылыми білім беру базасы қажет болды. Сол талаптарға жауап беретін база осы әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде пайда болды. Алдымен бакалавр, кейін магистратура, сәл кейінірек докторантура деңгейі ашылды. Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты негізінде «Исламтану» мамандығы бойынша типтік бағдарламалар, исламтану пәндерінің білім беру бағдарламалары құрастырылды. Бакалавриат, магистратура және докторантура бойынша білім беру бағдарламаларын құрастыру кезінде әзірлеушілер академиялық және ғылыми көзқарастарға негізделген (олар исламтану және ислам теологиясы саласындағы жетекші сарапшылар болды) кәсіби стандарттарды, Ұлттық біліктілік шеңберін, Дублин дескрипторларын, Еуропалық біліктілік шеңберін есепке алды. Әлемнің жетекші ислам университеттерінде исламдық пәндерді оқытудың оң тәжірибесі де назарға алынды. Осы жағдайларға сәйкес исламтану білім беру бағдарламасына енгізу үшін міндетті пәндер тізімі жасалды. Оған классикалық және қазіргі араб тілі, Құран және Құран ғылымдары, сопылық және ханафи мазхабы, мұсылман тәпсірлері, ислам теологиясы, хадистану, ислам құқығы (фикх және шариғат), қазіргі ислам мәселелері, исламдық болмыс және басқа да көптеген пәндер кіреді. Сондай-ақ исламтану мен дінтанудың діни тарихы, дін философиясы, Қазақстанда әрекет ететін конфессиялардың философиялық-идеологиялық негіздері, республика аумағындағы діни қызметтің құқықтық аспектілері және басқа да осындай маңызды мәселелерді назарға ала отырып жасаған. Исламды тарихи-мәдени аспектіде тұтас әлеуметтік-рухани құбылыс ретінде зерттеуге мүмкіндік беретін әртүрлі пәндер арасындағы пәнаралық байланыстар ескерілген.
Оқыту кредиттік-модульдік жүйеге негізделген. Студенттердің академиялық ұтқырлығын, қос дипломдық білім беруді және қазақстандық дипломдарды шетелде кешенді түрде танылуын жүзеге асыруға мүмкіндік беретін STEM білім беру модулін, негізгі кәсіби модульдерді, жеке білім беру траекторияларының модульдерін және пәнаралық модульдерді қамтитын пәндердің кәсіптік блогына кредиттердің едәуір бөлігі бөлінген. Исламтану мамандарын даярлау Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігі бөлетін мемлекеттік гранттар негізінде жүзеге асырылады.
Бүгінде әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің Дінтану және мәдениеттану кафедрасының негізінде Қазақстанда исламтанудың академиялық ғылыми дәстүрі қалыптасып келеді. Исламтану пәндерін оқыту кезінде мұғалімдер ең маңызды шартты, яғни кәсіби модульдерді таңдау еркіндігіне негізделген гуманистік білім беру парадигмасын жүзеге асыруды ұстанады. Студенттер оқу жолын өз бетінше таңдауға құқылы. Бұл ретте тағы бір нәрсе маңызды: дұрыс дүниетанымды қалыптастыру, өз бетінше таңдау жасау және оның түпкілікті нәтижесін көру. Жастарды түрлі деструктивті, тоталитарлық секталардың арбауына түсуден сақтау үшін діни және ислам діні саласындағы білім қажет. Осыған орай көпэтникалық және көпконфессиялы Қазақстан жағдайында дінтану және исламтану білім мен тәрбие діни сауаттылық пен толеранттылықты арттыруға ықпал етуі тиіс. Және бұл тұрғыда исламдық тәрбиені назардан тыс қалдыруға болмайды. «Болашаққа бір жыл бұрын қарасаң, күріш ек, он жыл бұрын қарасаң, жеміс ек. Өмір бойы алға қарасаң, адамды тәрбиеле!» деген шығыс даналығы бар. Сондықтан білім мен тәрбиені бағаламауға болмайды.
Дін ғұламалары мен ислам ғалымдары, ең алдымен, бейтараптық пен объективтілік қағидаттарын сақтай отырып, өзінің рухани құрамдас бөлігін діндерден көруге үйретуі керек, өйткені сол немесе басқа ұстаздар белгілі бір сенімнің немесе конфессияның ұстанушысы болуы мүмкін. Осыған байланысты ұстаздар негізгі діндердің жазбаларын біліп қана қоймай, конфессиялық емес оқытуда да білікті болуы керек. Құран Кәрім мағыналарының орыс тіліне аудармашысы В. Порохова 2018 жылдың желтоқсан айында «Реальное время» интернет-газетіне берген сұхбатында «Бүгінгі таңда білім әкелетін адамдармен сөйлесу керек. Сенім басқа діндер мен өркениеттерге дұшпандық жасай алмайды», деген қарапайым шындықты түсінетін уақыт жетті. Азғындық саясат шыдамды бола алмайды және қоғамды топтастыруға апара алмайды. Саясат барлық әлемдік діндердің негізгі рухани-адамгершілік өсиеттеріне және исламның этикалық дәстүрлеріне қайшы келмейтін қоғамның демократиялық құндылықтарына негізделуі керек. Сондықтан діни және исламдық пәндерді оқыту кезінде ұлттық және этникалық дәстүрлердің барлық әлемдік діндердің діни және рухани құндылықтарымен байланысына баса назар аудару қажет. Ұлы Абай: «Діннің неше түрі болса да, бәрі де әділдік пен сүйіспеншілік Құдайға тән» дейді. Оқу орындарында исламның іргелі рухани қағидаларын зерделеу түрлі мәдениеттер мен конфессиялар өкілдерінің өзара түсіністік танытуына ықпал етіп, оқу-тәрбие процесін кеңінен ізгілендіруді қамтамасыз етуі тиіс, өйткені елдің қауіпсіздігі мен оның гүлденуі осыған байланысты.
Бегалинова Қалимаш Қапсамарқызы — Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті философия ғылымдарының докторы, профессор
Балтымова Мира Рашидқызы — Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті филология ғылымдарының докторы, қауымдастырылған профессор
