Коллаж: Todayinfo.kz
2024 жылдың күзінде Алматы облысының Талғар қаласында болған оқиға Қазақстандағы авторитарлық басқару институттары мен азаматтық қоғамның арасындағы күрделі қарым-қатынасты тағы да айқын көрсетті. Алғашқыда «бір банка сыра» дауы деп сипатталған жанжал соңы адам қазасына ұласқаннан кейін, жергілікті билік өкілдерінің қызметтерінен босатылуы, отбасының үйінің өртенуі, қамауға алынған туыстар мен отбасының әділетке қол жеткізу талпынысы елдегі құқықтық және қоғамдық кеңістіктің әлсіздігін айқындап отыр.
Талғардағы оқиға: бастапқы деректер мен зерттеу барысы
2024 жылғы 4 қазанға қараған түні Талғар қаласында болған төбелес кезінде 16 жасар Шерзат Болат қаза тауып, тағы екі адам жарақат алды. Алғашқы ақпарат көздерінде төбелес сыра үшін төленбеген қаражаттан туған делінсе, кейінірек Ішкі істер министрлігі (ІІМ) бұл нұсқаны жоққа шығарды. Дүкендегі бейнебақылау камераларындағы деректерге сүйенген ведомство төбелес сыра себепті басталмағанын, сатып алушының тауарға толық төлем жасағанын мәлімдеді.
Төбелеске қатысқандар арасында «Хуторские» деген атпен белгілі ұйымдасқан қылмыстық топтың мүшелері болғаны туралы ақпарат тарады. Бұқаралық ақпарат құралдары мен әлеуметтік желілерде бұл топтың жергілікті билікпен байланысы бар деген болжам жасалды. Дегенмен ІІМ «Хуторские» тобының өздерінде тіркелмегенін жариялап, күдіктілердің мұндай ірі, жүйелі қылмыстық топқа қатысы барын нақты растамады.
Қоғамдық резонанс, өрт және биліктің жауабы
Адам өлтіруден соң бір апта өткенде марқұм Шерзат Болаттың отбасының үйі өртенді. Бұл әрекет қасақана ұйымдастырылуы мүмкін деген болжам айтылды, ал отбасы мемлекет қорғауына алынған. Ұлынан айырылған әке Қаржаубай Нұрымов билікке, қоғамға үндеу жасады, кінәлілердің толық ұсталып, әділ сотталуын талап етті. Билік оқиғаға байланысы бар бірқатар шенеуніктерді қызметінен босатты. Прокуратура мен ІІМ тергеуді өз қолдарына алып, әділеттілікке кепілдік беретінін мәлімдеді. Тергеу барысы қоғам бақылауында екенін айтқанмен, шенеуніктер мен құқық қорғау органдарының әрекетіне жұртшылық тарапынан сенімсіздік жоғалған жоқ.
Отбасының басынан кешкен драма: Екінші қайғы мен қудалау
Тергеу мен сот процестері созылып жатқан тұста Болат отбасы кезекті соққыға ұшырады. Марқұм Шерзаттың туысы, Нұрғанат Ғайыпбаев белгісіз жағдайда қаза тапты. Ресми мәлімет оны суицид деп сипаттаса, отбасы бұған сенбеді, зорлық-зомбылық іздерін де атап өтті. Осы оқиғадан кейін отбасының жағдайы одан әрі ушығып, талап-арыздарын ашық айтып, құқықтық әділеттілік іздеген туыстар әкімшілік жазаға тартылды. Шерзаттың әкесі мен тағы екі туысы 15 күнге қамауға алынып, бір туысына айыппұл салынды. Әкімшілік сот шешімі түн ортасында шығып, бұл әрекеттер билік органдарының дағдарыс жағдайында құқықтық нормаларды өз пайдаларына қисайтуға бейім екенін көрсетті. Бұған қоса, отбасының кейбір мүшелерін депортациялау мүмкіндігі туралы ақпарат елдің назарын одан әрі аударды.
Авторитарлық тәртіп және азаматтық қоғамның ауыр таңдауы
Қазақстандағы саяси жүйе билік вертикалінің мықты позициясын сақтап отырғанымен, аталмыш оқиға азаматтық қоғамның әлсіз позициясын ашық айғақтады. Азаматтық белсенділер, құқық қорғаушылар, журналистер және қарапайым тұрғындар әділеттілік пен адам құқығын талап етіп отырғанда, мемлекеттік аппараттың жауабы көбіне жазалаушы сипатта көрінді. Жергілікті және орталық биліктің өзара жауапсыздығы, құқық қорғау органдарының күмәнді әрекеттері, қаза тапқан жеткіншек пен туыстарының талабын елемеу – мұның барлығы азаматтық қоғамның әрекет ету алаңының шектеулілігін көрсетеді.
Биліктің «тәртіп сақтау» ұраны аясында іске асырған әрекеттері – отбасы мүшелерін қамауға алу, түн жамылып соттау, күш құрылымдарының өрескелдігін дәлелдейтін деректер – Қазақстандағы демократиялық институттар мен адам құқығының әлсіз дамып жатқанының белгісі. Белгілі бір әлеуметтік топтар, әулеттер, тіпті тұтас өңірлер мемлекет алдында қорғансыз қалғандай. Азаматтық қоғам өкілдері, құқық қорғаушылар билікке талап қойып, істің ашық әрі әділ тергелуін сұрағанмен, ақпараттық кеңістіктегі сөз бостандығы мен қоғамдық диалогтың шектелуі мәселені ушықтыра түсуде.
P.S.
Талғардағы қайғылы оқиға мен оның салдары – Қазақстандағы авторитарлық басқарудың қоғам алдында тұрып қалған түйткілдерін айқын көрсеткен жағдайдың бірі. Қанды қақтығыстың себебі мен салдарын әділ, ашық тергеу қажеттігі, мемлекеттік органдардың қоғам сенімін қайтара алу қабілетіне қатысты күмәндер, құқықтық жүйенің тәуелсіздігі және азаматтық қоғамның рөлі төңірегіндегі сауалдар өзекті күйінде қалып отыр.
Авторитарлық тәртіп жағдайында орын алған бұл оқиға биліктің әр қадамына қоғам тарапынан сенімсіздік күшейіп келе жатқанын аңғартады. Ал азаматтық қоғам талаптарын ашық білдіріп, әділет іздей бастаған сәтте жазалаушы аппараттың іске қосылуы терең тамыр жайған жүйелік мәселелерден туындап отыр. Талғардағы жағдай – осындай оқиғалардың қоғамда үлкен резонанс туғызып, өзгертудің қажеттігін көрсететін нақты мысал.
Мейіржан Әуелханұлы, Todayinfo ақпараттық порталы
