Қазақстанда жаңа алаяқтық схемасы, тауар пирамидасы, әшкереленуі мүмкін. Астана тұрғынына қатысты алаяқтық фактісі бойынша полиция тергеу жүргізуде. Оның құрбаны бүкіл ел бойынша жүздеген, тіпті мыңдаған азамат болуы ықтимал. Жалпы шығын көлемі миллиардтармен есептеледі. Бұл туралы todayinfo ақпарат агенттігі Tengrinews.kz сайтына сілтеме жасап хабарлайды.
«Пирамиданың» құрылу сызбасы: WhatsApp арқылы арзан тауар сату
Оқиға 2023 жылдың көктемінде Қытай, Түркия және Ресейден тауарлар сатуға арналған бірнеше WhatsApp-топтарының құрылуынан басталды. Бастапқыда бұл топтардың қатысушыларына ыдыс-аяқ, ойыншықтар, кілемдер, ұсақ тұрмыстық техника ұсынылды. Бағалары нарықтық бағадан үш-төрт есе төмен болды. Жеткізу мерзімі – бірнеше ай. Бұл тапсырыстардың белгілі бір санын, мысалы, кемінде жүз дана жинау қажеттігімен түсіндірілді. Осылайша тауар көтерме жеткізушілерден сатып алынады делінген. Бастапқыда клиенттер тапсырыс берген тауарларын алып отырған. Кейбіреулері ризашылық пікірлерін қалдырса, басқалары бұл топтарға кіруді өз достары мен таныстарына ұсынды. Осылайша, қатысушылар саны көбейе түсті. Айналымның ұлғаюымен топтарда жиһаз, ірі тұрмыстық техника, квадроциклдер сатыла бастады. Кейін ұялы моншалар, ауыл шаруашылығы техникасы, тіпті автомобильдер де сатылымға шығарылды.
Сатып алушыларды өте төмен баға қызықтырды. Оның үстіне төлем қашықтан шот беру арқылы қабылданды, клиенттермен ресми келісімшарт жасалды. Ал WhatsApp-топтарында риза болған клиенттердің пікірлері жарияланған кезде, ешкімде күмән туындамады.
Күдікті арзан тауарлар: алаяқтық па?
70-тен астам жәбірленушінің мүддесін қорғайтын заңгер Олег Шубенок күдікті арзан тауарларды сату чаттары туралы досынан білгенін айтты.
«Ол үш миллион теңгеге қытайлық тиегіш сатып алғысы келетінін айтып, маған жарнамалық ұсынысты жіберді. Ал бұл тиегіштің құны 12 миллион тұрады. Мен оған: «Өзің ойланшы, 20 немесе 30 пайыз жеңілдік болуы мүмкін, бірақ төрт есе арзан болуы мүмкін емес» дедім. Сол кезде менде бұл төмен бағалардың барлығы тауар пирамидасын құру үшін жасалған айла-шарғы деген ой пайда болды. Адамдар ақша аударды, олар үшін тауар Қытайдан емес, менің ойымша, мысалы, Алматыдағы барахолкадан сатып алынды. Және адамдарға сатып алынған бағадан төмен бағамен берілді. Ақпараттың таралуының арқасында бұл топтар туралы көбірек адамдар біліп, қосылып, тапсырыс бере бастады. Егер басында бұл ұсақ-түйек тауарлар болса, мен бұл топтар туралы білген кезде, әңгіме автомобильдерді сату туралы болып жатқан. Оның үстіне көліктер де өте төмен бағамен ұсынылды. Мысалы, құны 12 миллион теңге тұратын Hyundai Elantra маркалы көлікті төрт миллионға ұсынды. Екі миллион теңгені бірден төлеу керек, ал қалғанын көлікті алған кезде төлейсіз делінген.
«Анастасия (жәбірленушілер мен заңгердің айтуынша, істің басты фигурантының есімі осылай, — еск.) осындай тамаша көліктерді сатып алуға көмектескені үшін алғыс айтылған бейнероликтер жарияланды. Топ осындай роликтерге толы болды, әрине, бұған қызықпау өте қиын еді. Адамдар ақша төлеп, көліктерін күтті, бірақ біраз уақыттан кейін оларға қоңырау шалып… «Көлік қазірдің өзінде шекарада, кедендік рәсімдеуді төлеу керек, тағы бір нәрсе, сіз оны аласыз, бірақ қалған соманы төлеу керек» деп хабарлады. Келісім бойынша қалған соманы көлікті алған кезде төлеуі керек болғандықтан, бас тартқысы келгендерге: «Жарайды, қаламасаңыз, біз бұл көлікті басқаларға сатамыз, ал сізге ақшаңызды қайтарамыз» делінген. Міне осындай психологиялық қысым көрсету. Нәтижесінде барлығы қалған соманы толығымен төледі», — деді заңгер.
Алғашқы қиындықтар және күдіктінің әрекеттері
Тауарларды берудегі алғашқы қиындықтар 2023 жылдың соңына қарай басталды. Жәбірленушілердің айтуынша, наразылық білдірген сатып алушылардың хабарламалары бірден жойылып отырған. Оларға топтан шығарылатындары туралы да ескертулер жасалған. Осы себепті көпшілігі үндемей, тапсырыстарын аламыз немесе ақшамызды қайтарып аламыз деп күткен.
Ақшаны қайтаруды күткендер: жүздеген қазақстандық
Қазіргі уақытта ақшаны қайтаруды күтіп отырғандардың тізімінде әр түрлі қалалардан жүздеген қазақстандық бар. Кейбіреулерінің сомалары онша үлкен емес — 5-15 мың теңге. Ал кейбіреулері миллиондаған теңгеге тапсырыс берген. WhatsApp топтарының қатысушыларының шыдамы таусылған кезде, олар полицияға арыз жазып, БАҚ-қа жүгіне бастады.
Павлодарда тұратын бес баланың анасы Светлана көлікке тапсырыс бергенін айтты. Ол үшін несие рәсімдеген. Алайда көлікті ала алмаған.
«Павлодарда мұндай жәбірленушілер көп. Көлік сатып алғандардың ішінен біз алты адамбыз. Біреу 7 миллион төлеген, біреу 11 миллион… Қазақстан бойынша жәбірленушілер көп. Кейбіреулердің шығын сомасы 40 миллион теңгеге дейін жетеді. Анастасияның алаяқтық әрекеттерінен зардап шеккендер қатысатын көптеген топтар ашылды, онда адамдар хат алмасып, қайғыларымен бөліседі. Ешкімге көлік келмеді және ешкімге ақша қайтарылмады», — деді Светлана.
Күдіктінің әрекеттерін өз бетінше зерттеу
Степногорск қаласында тұратын тағы бір жәбірленуші Екатерина жәбірленушілердің өз бетінше тергеу жүргізе бастағанын айтты. Мысалы, олар күдіктінің жаңа көліктер тиелген трактің жанында келе жатқан видеосын зерттеген. Роликте ол осылайша сатып алынған көліктерді алып жүргенін айтады.
«Автокөлік жүргізушісімен байланыстық. Ол Анастасияны білмейтінін және онымен жұмыс істемейтінін айтты. Сондай-ақ, мобильді моншаларға қатысты да анықталды. Топқа ол ер адаммен және әйелмен бірге екі пікір жариялады, олар монша алған болып шықты. Анықталғандай, ол әкесіне монша, беседка және дәретхана әкеліп берген және жай ғана екі түрлі бейне түсірілім жасаған, яғни оны адамдар алған болып шықты. Топтар құрылған кезде, адамдарға моншалар да, көліктер де келмегені анықталды, тек ұсақ-түйек заттардан басқа», — деп түсіндірді Екатерина.
Заңгердің айтуынша, күдікті осы уақыт аралығында ешқайда жасырынуға тырыспаған. Ол сондай-ақ өзінің өмірін әлеуметтік желілерде үнемі жариялап отырған.
«Бір ролик бар, онда ол алтынға оранған, қасындағы ер адам, күйеуі болуы мүмкін, ол да алтынға оранған. Яғни, мұның бәрі «цыганщина» деп айтуға болатын шығар. Цыгандық сән-салтанат», — деп қосты Олег Шубенок.
Күдіктінің сылтаулары: босану, бухгалтер, кеден, сот ісі
Жәбірленушілердің айтуынша, күдікті тауарларды жеткізу мен берудегі қиындықтарды әр түрлі себептермен түсіндірген. Бірде ауыр босану (заңгер мен жәбірленушілердің айтуынша, күдіктінің жеті баласы бар, — еск.), бірде бухгалтермен, сондай-ақ кедендегі түрлі мәселелер, сот істері деп түсіндірген.
«Ол қандай да бір ЖШС-мен сот істері жүріп жатқанын айта бастады, тіпті талап арыздың көшірмесін жариялады. Бланкі шынымен де Жоғарғы Соттың порталынан алынған сияқты. Өте сенімді көрінді. Бірақ бүгін процеске қатысушылардың есімдері және соттың атауы бойынша қандай да бір сот процесі жүріп жатқанын білуге болады. Мен тексеріп көрдім, және бұл ханым ешқандай ЖШС-мен ешқандай сот процесін бастамағаны және ешқандай процестің жоқ екені анық болды. Яғни, бұл бланкі — «фотошоп»», — дейді заңгер.
Мысалы, WhatsApp топтарының қатысушыларына әр түрлі уақытта жіберілген екі қызықты бейнежазба бар. Олардың бірінде күдікті Стамбулдағы қоймада тұрғанын айтады. Екіншісінде — Алматыда. Алайда, аса мұқият қатысушылар екі роликтің де бір ғимаратта түсірілгенін байқады. Бұған кем дегенде қабырғадағы бірдей жарықшақ және жалпы өте ұқсас фон дәлел. Кейін жәбірленушілер анықтағандай, екі видео да Астанада жазылған.
«Мен оның қамалғанын қалаймын»
Тапсырыс берушілер ақшаларын қайтаруды талап етіп, полицияға және сотқа арызданамыз деп қорқытқан кезде, олар жауап ретінде қорлау сөздерін естіген. Сондай-ақ, ұсынылған аудиожазбаларға сәйкес, күдікті бірде өзінің жазасыз қалатынына сенімді болса, бірде өзіне тиесілі мерзімді өтеуге дайын екенін айтқан.
9 желтоқсанда күдікті қамауға алынып, Қарағанды қаласының тергеу изоляторына қамалды. 19 желтоқсанда қамауға алу мерзімі екі айға ұзартылды. Алайда 27 желтоқсанда күдіктінің үй қамағына ауыстырылғаны белгілі болды. Tengrinews.kz редакциясы ІІМ-ге осы іске қатысты түсініктеме алу үшін сауал жолдады.
«Ішкі істер органдары алаяқтық фактісі бойынша азаматтардың аталған тұлғаға қатысты арыздары бойынша тіркелген алты қылмыстық істі тергеп жатыр. Қылмыстық істер бойынша тергеу жалғасуда және оларды бір іс жүргізуге біріктіру мәселесі шешілуде. Қазіргі уақытта қажетті тергеу әрекеттері жүргізілуде. Осы қылмыстық іс бойынша Қылмыстық-процестік кодекстің 201-бабына сәйкес өзге ақпарат жария етуге жатпайды», — деп түсіндірді ведомствоның баспасөз қызметі.
Істі жоғары деңгейде тергеу қажет
Заңгер Олег Шубенок істі тергеуді жоғары деңгейде жүргізу керек деп есептейді. Ол сондай-ақ экономикалық тергеу қызметін тарту қажет деп санайды.
«Менің ойымша, бүгінгі таңдағы жағдайдағы барлық мәселе құқық қорғау органдарының іс-әрекеттерінің осы іс талап ететін деңгейде үйлестірілмегенінде. Менің ойымша, іс өте күрделі емес, бірақ ол өте ауқымды, жүздеген, мыңдаған жәбірленушілер бар, олардың саны одан да көп болады. Бұл ондаған, мүмкін жүздеген қылмыстық іс томдары. Мәселе оны жазалауда емес, ұрланған сомаларды іздеуде және қайтаруда. Менің ойымша, тергеу тобын елордалық департамент деңгейінде емес, құру керек. Менің ойымша, Бас прокуратура бұл жерде тергеу тобының ұйымдастырушысы ретінде әрекет етуі керек. Бұл жерде міндетті түрде экономикалық тергеу қызметі тартылуы керек, өйткені олар ақша ағындарының қозғалысын кәсіби түрде жақсы қадағалай алады. Ал мұнда қаржылық аударымдар бір адамнан екіншісіне, үшіншісіне… бұл ағындар үлкен ағынға айналады. Міндетті түрде осы саладағы мамандар қажет.
Менің ойымша, тек тергеу тобын жоғары деңгейде ұйымдастыру, өңірлерді тарту арқылы ғана осы іс бойынша тиімді және жылдам жұмыс жүргізуге болады», — деп түйіндеді заңгер.
Ақшаны қайтару үміті аз, басты мақсат — жазалау
Көптеген жәбірленушілер өз ақшаларын қайтара алатындарына үміт артпайды. Сондықтан олар күдіктінің барынша қатаң жазалануын қалайды.
«Әділдіктің салтанат құрғанын қатты қалаймын. Мен өз ақшамды ала алмайтынымды білемін. Мен жай ғана оның қамалғанын қалаймын, басқа адамдар бұған алданбас үшін», — дейді Алматы тұрғыны Лаура, ол бірнеше миллион теңгеге тапсырыс берген.
«Мен 750 мың теңгеге тапсырыс бердім. Біз үкіметімізден, ІІМ-нен осындай алаяқтарға назар аударуды, қылмыстық жауапкершілікке тартуды, қатаң жазалауды сұраймыз. Алданған адамдар өте көп. Біз қаражатымызды қайтарады деп үміттенеміз. Айналада алаяқтық өте көп, неге бұған тосқауыл қойылмайтынын түсінбеймін», — деп қосты тағы бір жәбірленуші, Ақмола облысының тұрғыны Елена.
Күдіктінің үй қамағына ауыстырылуы жәбірленушілердің наразылығын тудырды
Күдіктінің тергеу изоляторынан үй қамағына ауыстырылғаны белгілі болған кезде, жәбірленушілер мен құқық қорғаушылар бұған таңғалды.
«Менің ойымша, іс тек дамып қана қоймай, «баяулап» бара жатқан сияқты. Бастапқыда қылмыстық істің елордалық ішкі істер департаментінің өндірісінде екені ресми түрде жарияланды. Тергеу тобы құрылды… Енді барлық материалдарды Қарағандының оңтүстік-шығыс полиция бөліміне жіберді, осылайша қылмыстық істің мәртебесі төмендетілді», — деп өз пікірін білдірді заңгер.
Қорытынды:
Қазақстандағы бұл оқиға алаяқтық схемаларының, әсіресе әлеуметтік желілер арқылы жасалатын алаяқтықтың, қаншалықты қауіпті екенін көрсетеді. Жәбірленушілердің саны жүздеген, тіпті мыңдаған адамға жетуі мүмкін, ал шығын көлемі миллиардтармен есептеледі. Құқық қорғау органдары бұл істі мұқият тергеп, кінәлілерді жазалауы және азаматтардың ақшасын қайтаруға күш салуы қажет.
