Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев Үкіметтің кеңейтілген отырысында недропайдалану саласына қатысты бірқатар реформаларды жариялады. Еліміз жаңа «күрделі» мұнай кен орындарын игеру және қазір жұмыс істеп тұрған шетелдік инвесторлармен арадағы келісімшарттарды қайта қарау арқылы мемлекетке тиімдірек шарттар ұсынуды көздейді. Шетелдік компаниялардың қомақты қаржы салып, технологиялық тәжірибе алып келетіні рас, дегенмен Қазақстан соңғы жылдары мұнай-газ саласынан түсетін кірістердің әділетті бөлінуіне үлкен көңіл бөліп отыр. Осы мәселені әлеуметтік желіге жазған Замир Қаражанов айтқан деректер негізінде талдап көрейік.
Шетелдік инвесторлар және Қазақстан: бұрынғы тәжірибе
Шетелдік недропайдаланушылармен арадағы шиеленістер Қазақстан үшін жаңа нәрсе емес. Бұған дейін де ірі мұнай-газ жобаларында табыс бөлу, қоршаған ортаны қорғау шаралары және жобаны жүзеге асыру мерзімдерінің созылуы секілді мәселелер жиі туындаған.
- Қашаған-2008
2008 жылы Қашаған кен орнын игеріп жатқан халықаралық консорциум Қазақстанға 5 млрд АҚШ доллары көлемінде өтемақы төлеп, сонымен қатар «ҚазМұнайГаз» ұлттық компаниясына жобадағы үлесті ұлғайтып берді. Себебі Қазақстан жобаның мерзімі кешіктіріліп, бюджет шығындары асып кетті деп есептеді. - Қарашығанақ-2020
2020 жылы Shell, Eni және басқа серіктестерден құралған Қарашығанақ Петролиум Оперейтинг (КПО) компаниясы мемлекетке 1,3 млрд АҚШ доллары көлемінде өтемақы төледі. Бұл жолы да негізгі дау кірісті бөлу механизміне байланысты туындаған болатын. - Қашаған-2023 және 150 млрд долларлық талап
2023 жылдың сәуірінде Bloomberg агенттігі Қазақстанның NCOC (Қашаған кен орнын игеруші оператор) компаниясына қатысты 13 млрд доллардан басталып, кейін 15 млрд-қа, ең соңында 150 млрд АҚШ долларына дейін ұлғайған шағым түсіргенін хабарлады. Талап негізінен тендерлік процедуралардың бұзылуына, кейбір мердігерлік жұмыстардың орындалмауына және «уәде етілген мұнай көлемінің» игерілмеуінен мемлекетке келетін әлеуетті табыстың жоғалуына (lost profit) қатысты көтеріліп отыр.
Қазақстан Президентінің соңғы мәлімдемесіне қарағанда, Үкімет шетелдік мұнай-газ компанияларымен толықтай қош айтысқысы келмейді, бірақ келісімшарттардың кейбірін «қайта қарап», отандық мүддеге көбірек сай келетін нұсқаларын талап етуде.
Неліктен Қазақстан келісімшарттарды қайта қарауға мүдделі?
- Бюджет тапшылығын жабу қажеттілігі
Елдегі әлеуметтік және инфрақұрылымдық жобаларға шығындар жыл өткен сайын өсуде. Бұған дейін бюджет жетіспеушілігі көбінесе Ұлттық қор есебінен жабылып келді. Алайда президент Тоқаев Ұлттық қорды бұдан былай «сберегательный» режимге көшіру керек екенін айтты. Яғни, негізгі кіріс көзі ретінде мұнай-газдан түсетін түсімдер тікелей бюджетке көп көлемде түспеуі мүмкін. Осы орайда Үкімет тиімді салықтық және келісімшарттық базаны қамтамасыз етіп, мемлекет кірісін ұлғайтуға ұмтылады. - Мұнай бағасына байланысты тәуекелдер
Әлемдік мұнай нарығындағы өзгерістер – Қазақстан экономикасы үшін маңызды фактор. Егер АҚШ-та немесе басқа ірі өндіруші елдерде мұнай өндіру көлемі өсе берсе, ұсыныстың артуына байланысты мұнай бағасы құлдырауы ықтимал. Бағаның төмендеуі Қазақстанның мұнай-газдан түсетін кірісін азайтады. Демек, мемлекет қазірден бастап максималды пайда алуға талпынады. - Экологиялық талаптардың күшеюі
Дүниежүзілік «жасыл» экономикаға көшу үрдісі мұнайға деген сұранысты төмендетуі мүмкін деген болжам бар. Қазіргі таңда АҚШ (Д. Трамп тұсында кейбір экологиялық шектеулерді жұмсартуға талпынғанмен) немесе ЕО елдері қоршаған ортаға қатысты талаптарды біршама қатаңдатып келеді. Егер мұнайға деген жаһандық сұраныс азайса, Қазақстан «қара алтын» дәуірі шарықтап тұрған кезеңде көбірек табыс алып қалуға мүдделі. - Серіктестермен ұзақ мерзімді ынтымақтастықты жалғастыру
Қазақстан ірі кен орындарын игеру үшін шетелдік технология, инвестиция, басқару тәжірибесі керек екенін жақсы түсінеді. Сол себепті «инвесторларды қуып шығу» жоспарда жоқ. Алайда мемлекет өз үлесі мен мүддесін қорғау арқылы азаматтардың әл-ауқатын арттыруды мақсат етеді.
Шетелдік инвесторларға әсері қандай болуы мүмкін?
- Тәуекелдің өсуі
Инвесторлар үшін келісімшарттардың қайта қаралуы немесе жаңа талаптардың қойылуы – қаржылық тәуекелдерді арттырады. Олар инвестицияларын қайтарудың, пайда табудың және болашақ стратегияларын құрудың айқындығын күтеді. - Келіссөздердегі «Win-Win» ізденісі
Шетелдік компаниялар Қазақстан нарығының әлеуетін жоғалтқысы келмейді. Себебі Қазақстан әлемдегі ірі мұнай қорларына ие. Сондықтан да олар мемлекетпен конструктивті келіссөздер жүргізуге мүдделі болуы ықтимал. - Жаңа инвестициялардың тартылуы
Егер Қазақстан инвесторларға заң үстемдігі, салықтық тұрақтылық және ашықтық ұсынса, ұзақ мерзімді перспективада жаңа ойыншыларды тартуға мүмкіндік бар. Бұл ретте Үкіметтің «реформалар арқылы жақсарту» деген ұстанымы іске асса, мұнай саласында қосымша келісімдерге қол жеткізілуі мүмкін.
Болашаққа болжам
- Келісімшарттарды жетілдіру
Бірқатар Өнімді Бөлісу туралы келісімдер (СРП – PSA) және басқа да ірі келісімшарттар қайта қаралып, ұзартылуы мүмкін. Мұнда Қазақстан үшін «тиімдірек» салықтық режим немесе кірісті бөлу тетіктері қарастырылмақ. - Мемлекеттік кірістердің өсуі
Егер келіссөздер сәтті аяқталса, мемлекетке түсетін ренталық төлемдер, салықтар мен дивидендтер көлемі ұлғаюы ықтимал. Бұл инфрақұрылым, денсаулық сақтау, білім беру сияқты салаларға инвестиция салуға мүмкіндік береді. - Инвесторлармен «тең» әріптестік
Жаңа шарттар екі тарап үшін де қолайлы болуы тиіс. Себебі ұзақ мерзімді перспективада тұрақты келісімдер – әрі мемлекетке, әрі инвесторға тиімді. Тараптар «дауласудан» гөрі ымыраға келу жолдарын іздейтіні анық. - Экологиялық және инновациялық жобаларға бетбұрыс
Жаһандық экологиялық талаптардың күшеюіне және көміртегі бейтараптығына ұмтылуға байланысты мұнай-газ саласында жаңа технологияларды енгізу, шығарындыларды азайту, «жасыл» жобаларды қолдау – келіссөздердің маңызды тақырыптарының біріне айналуы мүмкін.
PS
Қазақстан мен шетелдік мұнай-газ компанияларының қарым-қатынасы – әрдайым күрделі, бірақ өзара тәуелділігі жоғары сала. Қазақстан бір жағынан мұнай экспортынан қомақты табысқа мұқтаж, екінші жағынан – мемлекет мүддесін барынша қорғап, әділетті үлес алуға тырысады. Шетелдік инвесторлар да Қазақстаннның бай қорларын игеруге мүдделі, бірақ олар үшін тұрақтылық пен ашықтық маңызды.
Президент Тоқаев ұсынған реформалар мемлекеттің «күрделі» кен орындарын игеру арқылы мұнай өндіруді арттыру, ал қолданыстағы келісімдерді қайта қарау арқылы бюджетті толықтыру, сонымен қатар ұлттық мүддені қорғау мақсатын көздейді. Мұндай өзгерістер, әрине, оңай жүзеге аспайды: келіссөздер ұзаққа созылуы, тараптар арасында жаңа даулы мәселелер туындауы мүмкін. Дегенмен мұнай нарығындағы тұрақсыздық, экологиялық қысым және бюджетке деген сұраныс Қазақстанды батыл шешімдер қабылдауға итермелейтіні анық.
Сұрақ: Қазақстан қайтсе шетелдік инвесторлармен тиімді серіктестікті сақтап, мұнайдан түсетін кірісті әділ бөлудің жолын табады? Бұл сұраққа жауапты алдағы келіссөздердің нәтижесі көрсетеді.
Дереккөз: EurasiaPluse.kz
