Осы айда Қазақстан Парламенті қазіргі және экс-президенттерге (Тоқаев пен Назарбаевқа. ред.) қатысты кейбір ақпараттарды мемлекеттік құпиялар қатарына енгізуге бағытталған заңды қабылдау үстінде. Жуырда Сенат мақұлдаған бұл заң жобасы күшіне енген жағдайда, президент пен экс-президенттердің қауіпсіздігі, денсаулығы, жеке өмірі және олардың отбасы мүшелеріне қатысты мәліметтер құпия санатқа өтпек.
Заңның негізгі тұстары
Жаңа заң жобасына сәйкес, қазіргі және бұрынғы мемлекет басшыларына қатысты келесі деректер құпияланады:
- Президент пен экс-президенттердің қауіпсіздігі туралы ақпарат;
- Денсаулығы жайлы мәліметтер;
- Жеке өмірі мен отбасы мүшелеріне қатысты деректер;
- Отбасы мүшелерінің кімдер екені «Неке және отбасы туралы» заңға сүйене отырып анықталмақ, бірақ бұл мәселе жайлы министрліктен нақты түсініктеме алынбады.
Әділет министрі Азамат Есқараев журналистердің отбасы құрамына кімдердің кіретіні және экс-президенттердің мүліктік активтері де құпия бола ма деген сұрақтарына мардымды жауап бере алмады. Айталық, экс-президенттердің шетелдегі мүлкі, қаржылық активтері және бизнес мүдделеріне қатысты ақпараттардың да құпиялануы қоғамда көптеген сұрақтар туғызып отыр.
Демократиялық құндылықтар мен ұлттық қауіпсіздік
Демократиялық, азаматтық және зайырлы мемлекеттерде билік пен лауазым иелерінің ашықтығы – басты қағидаттардың бірі. Сайлаушылар биліктің шешімдері, саяси және қаржылық мүдделері жайлы шынайы және толық ақпарат ала отырып, болашақтағы таңдауын саналы түрде жасайды. Бұл арқылы қоғамдық бақылау механизмі жүзеге асып, халықтың билікке деген сенімі нығаяды.
Алайда, ашықтықтың да өз шегі бар. Ұлттық қауіпсіздік, барлау мәліметтері, ішкі және сыртқы қатерлер туралы деректерді белгілі бір мерзімге құпияландыру мемлекет мүддесін қорғау тұрғысынан орынды болар. Сондай-ақ, жеке өмірге қол сұқпау, адам құқықтарын құрметтеу – демократияның іргетасы. Бұрынғы президенттердің де жеке өмірін, отбасын, денсаулығын толықтай жұртшылыққа жариялау адамгершілік, құқықтық және моральдық тұрғыдан қисынсыз болуы мүмкін.
Шетелдік тәжірибе және тарихи әділдік
Бірқатар дамыған демократиялық елдерде белгілі бір уақыттан кейін экс-президенттердің архивтері ашылып, тарихи құжаттар мен жазбалар қоғамға қолжетімді болады. Мұның мақсаты – тарихи әділдік орнату, сараптамалық зерттеулер жүргізу және өткен кезеңдердің саяси сабақтарын алу. Осылайша, қоғам ел тарихының саяси қырларын бағалап, болашақ стратегиясын айқындау үшін ашық деректерге сүйенеді.
Сарапшылар мен қоғамдық белсенділер алаңдаушылығы
Заңгерлер мен құқық қорғаушылар жаңа заңға енгізілген өзгерістердің ақпараттық ашықтық қағидаттарына қайшы келуінен алаңдаулы. Олар экс-президенттердің мүліктері, қаржылық активтері және шетелдегі активтері туралы ақпарат құпияланса, қоғамның билікке деген сеніміне нұқсан келуі мүмкін деп есептейді. Себебі халық саяси элита өкілдерінің қаражат айналымын бақылап, мемлекет мүддесіне сай әрекет ететініне көз жеткізгісі келеді.
Қоғамдық белсенділер шетелдік тәжірибелерді мысалға келтіріп, дамыған елдерде жоғарғы лауазымдағы тұлғалардың мүліктік декларациялары көп жағдайда ашық жарияланатынын ескертеді. Бұл мемлекеттегі сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің, тұтастық пен адалдық қағидаларының орындалуын қамтамасыз ететін маңызды тетік.
Жаңа заңның салдары мен ашық сұрақтар
Қазіргі кезде заңның нақты мазмұны мен оның іс-жүзіндегі әсері туралы толық түсінік жоқ. Ашық қалған негізгі сұрақтар мыналар:
- Экc-президенттердің шетелде орналасқан мүліктері мен қаржылық активтері құпия бола ма?
- Олардың отбасы мүшелерінің мүлкі мен бизнесі де құпия деректер тізіміне енгізіле ме?
- Бұл өзгеріс ақпараттық ашықтықтың төмендеуіне әсер етіп, билік пен халық арасындағы сенімге кері ықпал етпей ме?
Бұған дейін де «Мемлекеттік құпиялар туралы» заңға қатысты түзетулер қоғамда үлкен талқыға түскен еді. Бұл жолы да жаңа өзгерістер ақпараттық ашықтық мәселесін қайта күн тәртібіне шығарып отыр.
P.S.
Қазақстанда қазіргі және экс-президенттерге, сондай-ақ олардың отбасы мүшелеріне қатысты кейбір мәліметтердің құпиялануы – ақпараттық ашықтық пен ұлттық қауіпсіздік мүдделерінің жаңа сын-қатеріне айналды. Мұндай шешімдер демократиялық елдер үшін нәзік тепе-теңдікті қажет етеді. Мемлекет қоғамдық сенімді нығайту үшін ашықтыққа басымдық беруі тиіс, бірақ сонымен қатар ұлттық қауіпсіздік пен жеке өмір құпияларын қорғау да маңызды. Алдағы уақытта заңның нақты орындалуы және оның салдары қоғам назарында болып, ақпараттық кеңістіктегі пікірталастар жалғаса бермек.
Мейіржан Әуелханұлы, Todayinfo.kz ақпарат агенттігі
