Жақында «Taldau Talks» подкастының жаңа маусымында Қазақстандағы экономикалық реформалар тақырыбы талқыланды. Сенат төрағасы Мәулен Әшімбаев жүргізген эфирге Ұлттық банк төрағасы Тимур Сүлейменов пен Ұлттық экономика министрі Серік Жұманғарин сияқты жоғары лауазымды тұлғалар қатысты. Алайда, шақырылған сарапшы, экономист Айдархан Құсайыновтың батыл мәлімдемелері пікірталастың бағытын күрт өзгертті.
Құсайынов үкіметтің қазіргі әрекеттерін «реформа» деп атаудан бас тартып, оларды «ахуалға байланысты тесіктерді жамау» деп сипаттады.
Негізгі Мәселе: Терең теңгерімсіздік
Сарапшының негізгі тезисі – Қазақстан экономикасы «терең теңгерімсіздік» жағдайында. Оның пікірінше, бұл дағдарыстың бастауы импорт бағасынан басталады.
«Сіздің кірісіңізде… кірісте теңгерімсіздік болғанда, сіздің бүкіл экономикаңызда бағалар шайқала бастайды», — деп атап өтті Құсайынов.
Ол қазіргі баға өсімін реформа емес, амалсыздық деп санайды. Экономистің логикасы бойынша, үкіметтің әрекеттері бір ғана сценарийге негізделген:
- Бюджет сыйыспайды ма? Онда бағаны (салықты) көтерейік.
- ТКШ (Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы) шығынды ма? Онда тарифті көтерейік.
- ЖЖМ (Жанар-жағармай) тиімсіз бе? Онда бағаны көтерейік.
«Дүкенде біреу пайдасы аз болғандықтан бағаны көтерсе, бұл реформа емес, бұл маркетинг, бұл баға саясаты», — деп мысқылдайды сарапшы. Шынайы реформа, оның түсінігінше, «бірдеңе түбегейлі өзгергенде» ғана болады.
Салықты қашан көтеру керек?
Айдархан Құсайынов салықты көтеруге түбегейлі қарсы емес. Ол тіпті «салықты көтеру керек» екендігімен келіседі. Алайда, ол мұның қалай және қашан жасалуы керектігіне тоқталады.
Оның пайымдауынша, салықты көтерудің бір ғана әділ жолы бар:
- Алдымен экономика өсуі керек.
- Халықтың табысы артуы тиіс.
- Бизнес дамуы қажет.
Осыдан кейін ғана мемлекет: «Біз сіздерге (өсуге) жағдай жасадық, енді бөлісіңіздер» деп, салықты көтеруге моральдық құқығы болады.
Қазіргі парадокс: Табыс азайып, салық артуда
Экономист қазіргі жағдайдың бұл логикаға толығымен қайшы екенін баса айтады.
«Шын мәнінде халықтың табысы төмендеп жатыр. Жалақы азаюда», — дейді Құсайынов.
Осыған қарамастан, үкіметтің «Біз сондай жақсы жұмыс істедік, сондықтан көбірек салық төлеу керек деп санаймыз» деген ұстанымы, сарапшының пікірінше, абсурдты және реформаға жатпайды.
Саясаттан амалға айналған бюджет
Құсайыновтың сынының түйіні – бюджет пен салықтар өздерінің негізгі функциясын жоғалтқан. Олар «экономикалық саясаттың құралы» болудан қалып, тек «бюджетті түгендеудің (теңгерудің) тәсіліне» айналған. Бұл мемлекеттің экономикалық дамуды ынталандырудан гөрі, қысқа мерзімді фискалдық мәселелерді шешуге ғана мәжбүр болып отырғанын көрсетеді.
