Қазақстанның қазіргі саяси жүйесі соңғы жылдары елеулі өзгерістерге ұшырады. Бұрын бір партияның үстемдігі сезілген көппартиялық жүйе біртіндеп шынайы саяси плюрализм бағытында дамып келеді. Todayinfo ақпарат агенттігі елдегі саяси күштердің салмағына шолу жасап көрді.
2023 жылғы парламент сайлауы нәтижесінде Мәжіліске 7 ресми тіркелген партия қатысып, оның 6 партиясы өтіп, заң шығарушы органдағы саяси алаң айтарлықтай кеңейді. Бүгінде «AMANAT», «Ақ жол», Қазақстан Халық партиясы (ҚХП), «Ауыл», Жалпыұлттық социал-демократиялық партия (ЖСДП), «Байтақ» және «Respublica» сияқты партиялар тіркеліп, өз идеологияларын жария түрде ұстануда. Бұл қазіргі Қазақстандағы көппартиялықтың нығаюын көрсетеді.
Көппартиялылықтың институционалдық түрде қалыптасуы саяси үдерістерге жаңа серпін әкелді. Ендігі жерде бұрынғыдай бір партияға біріккен монолитті саясаттан гөрі түрлі көзқарастағы саяси фракциялардың пайда болу ықтималдығы артып отыр. Парламентте әртүрлі партиялар фракция құрып, кей жағдайда өзара коалицияларға бірігуі де мүмкін. Яғни, көппартиялық жағдайында заң шығарушы органда алуан үн мен пікір таласы күшейіп, фракциялық өзгерістерге көшу, саяси блоктар құру ықтималдығы жоғары. Мұндай өзгерістер саяси жүйені жандандырып, партияаралық бәсекелестік арқылы шешім қабылдау процесіне әсер етуі ықтимал.
Қоғам тарапынан да саяси сұраныс күшейіп келеді. 2022 жылғы Қаңтар оқиғасынан кейін елде «Жаңа Қазақстан» құруға деген қоғамдық талап артты, халық биліктің ашықтығы мен әділеттілігін талап етуде. Демократиялық үдерістердің беталысы – билік пен қоғам арасында диалог орнату, саяси реформа жүргізу және әділ сайлау өткізу қажеттігін айқын көрсетті. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев бастамашыл болған бірқатар саяси реформалар (партия тіркеу талаптарын жеңілдету, Парламенттің рөлін күшейту, сайлау заңнамасын жетілдіру және т.б.) осы сұранысқа жауап ретінде жүзеге асуда. Нәтижесінде жаңа саяси күштерге жол ашылып, партиялар бағдарламаларын қоғам талқысына ұсынып отыр. Енді осы жеті партияның идеологиялық бағыт-бағдары мен бағдарламаларына жеке-жеке тоқталып, салыстыра талдап көрейік.
Әр партияға қысқаша сипаттама
«AMANAT» партиясы
«AMANAT» – Қазақстандағы билік басындағы әрі ең ірі партия, бұрынғы «Нұр Отан». Бұл партия өзін жалпыхалықтық мүддені қорғайтын кең тұрғыдағы әмбебап саяси күш ретінде танытады. Оның идеологиясы нақты бір бағытпен шектелмей, центризм, азаматтық ұлтшылдық, әлеуметтік консерватизм және этатизм қағидаттарын ұштастырады. Яғни, «AMANAT» әлеуметтік әділеттілікті қолдай отырып, мемлекеттің қоғамдағы жетекші рөліне мән береді және ұлттық бірлік пен тұрақтылықты басты құндылық санайды. Партия бағдарламалық құжатында «адам – қоғам – мемлекет» арасындағы үйлесімді дамуды негізге алған жаңа саяси тұғырнама қабылданғаны көрсетілген. Бұл тұғырнама Президент жүзеге асырып жатқан реформалармен үндес және елді жаңғырту мақсатына бағытталған.
Бағдарламасының басты бағыты – азаматтардың әл-ауқатын жақсарту, халықтың тұрмыс сапасын көтеру. AMANAT экономикалық өсімді қамтамасыз ету үшін кәсіпкерлікті қолдап, мемлекеттік бағдарламалар арқылы жаңа жұмыс орындарын ашуды көздейді. Әлеуметтік саясатта AMANAT зейнетақы мен жалақыны өсіру, медицина мен білім беру сапасын жақсарту, жастарды қолдау сияқты бастамаларды көтереді. Партияның түпкі мақсаты – «дамыған азаматтық қоғам институттары мен бәсекеге қабілетті саяси жүйесі бар экономикалық мықты, демократиялық, зайырлы, құқықтық, әлеуметтік мемлекет құру». Осы мақсатта партия ұлттық бірлік пен тұрақтылықты сақтай отырып, саяси жаңғыруға атсалыспақ. AMANAT-тың ерекшелігі – оның билік партиясы ретінде барлық негізгі реформалармен астасып, мемлекет басшысының стратегиялық бағытын қолдайтындығында. Партия көпшілікті Президент маңайына топтасып, «Жаңа Қазақстан» құру жолында бірлесуге шақырады. Сонымен бірге AMANAT ұлттың рухани құндылықтарына да көңіл бөліп, қазақ тілінің мәртебесін нығайту қажеттігін алға тартады. Жалпы, AMANAT партиясы өз бағдарламасында қоғамның барлық санатын қамтып, прагматикалық әрі ауқымды өзгерістер жолын ұсынады.
«Ақ жол» демократиялық партиясы
«Ақ жол» – өзін елдегі демократиялық оппозицияның бірі деп сипаттайтын, бизнес қауымдастығының мүддесін қорғайтын партия. Партияның идеологиялық негізі – либерализм, демократия қағидаттары, нарықтық экономика және ұлттық (алашшыл) құндылықтардың үйлесімі. «Ақ жол» негізгі құндылықтары ретінде жеке адамның құқығы мен бостандығын, түрлі этнос пен дін өкілдерінің теңдігін, саяси плюрализм мен заң үстемдігін атайды. Партия басшылығы «Ақ жол» өзін XX ғасыр басындағы Алаш қозғалысының рухани ізбасары деп есептейді: яғни, ұлттық тәуелсіздік идеяларын ту етіп ұстанған, қазақ халқының еркіндігі үшін күрескен Алаш арыстарының жолын жалғастыруда деп мәлімдеген. Осы себепті «Ақ жол» қызметінде ұлттық мүдде мен қазақ тілін, мәдениетін дәріптеу, тарихи әділдікті қалпына келтіру мәселелері ерекше орын алады. Сонымен қатар партия қазіргі заманғы либералдық құндылықтарға адал, елдің демократиялық дамуына үлес қосуды көздейтін саяси күш саналады.
Экономикалық бағдар тұрғысынан, «Ақ жол» – шағын және орта бизнесті қолдаудың, кәсіпкерлікті барынша дамытудың жақтаушысы. Партия бағдарламасында нарықтық бәсекелестікті дамыту, өндірістік экономиканы құру, халықты жұмыспен қамту және сыбайлас жемқорлықпен күрес негізгі орын алған. Партия экономиканы әртараптандыру, мемлекеттік монополияларды шектеу, әділ салық саясатын жүргізу, халықтың қаржылық қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелерін көтереді. «Ақ жол» үшін сыбайлас жемқорлықпен күрес – басты басымдықтардың бірі; ол қоғамдық бақылауды күшейту, жемқорлыққа төзбеушілік мәдениетін қалыптастыру жайында айтады. Әлеуметтік саясатта партия әр азаматтың лайықты өмір сүру деңгейін қамтамасыз ету, отбасы қауіпсіздігі мен тұрақтылығын сақтау қажет деп біледі. «Ақ жол» өзге партиялардан оппозициялық риторикасы мен парламент мінберінде үкіметке сын айтуымен ерекшеленеді. Дегенмен бұл оппозиция конструктивті сипатта – партия билікке балама шешімдер ұсынып, саяси реформаларды байыпты ұсынады. Қорыта айтқанда, «Ақ жол» либералдық-ұлтшыл идеологияны ұстанып, еркін нарық пен ұлттық мүддені қорғау қағидаттарын біріктіретіндігімен дараланады.
Қазақстан Халық партиясы (ҚХП)
Қазақстан Халық партиясы – солшыл бағыттағы саяси күш. Бұрын Қазақстан коммунистік халық партиясы деп аталған, кейін ребрендинг жасады. ҚХП өз идеологиясын социал-демократия деп атап, әлеуметтік әділеттілік пен тең мүмкіндікті баса қояды. Партия өзін қоғамдағы көпшіліктің мүддесін білдіретін күш ретінде позициялайды. ҚХП-ның басты ұстанымы – елдегі байлық халық игілігіне қызмет етуі тиіс. Партияның ресми мақсаты: «Ел байлығы Қазақстан халқына тиесілі болатын әділетті қоғам құру!».
Бағдарламалық құжаттарында ҚХП қазіргі әлеуметтік-экономикалық жүйені түбегейлі өзгертуді ұсынады. Партия олигополиялармен күресуді, монополияларды шағындауды, ірі кәсіпорындардың қоғам алдындағы жауапкершілігін күшейтуді жақтайды. Сондай-ақ мемлекет әлеуметтік міндеттемелерін кеңейтіп, тегін медицина мен сапалы білім, қолжетімді тұрғын үйді қамтамасыз етуін талап етеді. Партия ауылды жаңғырту, жерді шетелдіктерге сатпау, азық-түлік қауіпсіздігін нығайту мәселелеріне ерекше көңіл бөледі. ҚХП кедейлікпен күресті бірінші орынға қояды: жалақы мен зейнетақыны көтеру, жұмыссыздықты азайту, несиелік рақымшылық сияқты бастамалар ұсынады. Саяси реформаларда Парламентті күшейту, сот тәуелсіздігін арттыру, әкімдерді сайлау идеясын қолдайды. Риторикасында бұрынғы солшыл идеялардың элементтері барымен қатар, билікпен конструктивті жұмыс істеуге ұмтылысы байқалады.
«Ауыл» халықтық-демократиялық патриоттық партиясы
«Ауыл» – аграрлық сектордың және ауыл тұрғындарының мүддесін басты орынға қоятын партия. Идеологиясы – аграризм мен патриотизм, социал-демократиялық реңкпен. Құндылықтары: ұлттық салт-дәстүрге құрмет, отбасы институты, мәдени мұраны сақтау, шынайы патриотизм және адал азаматтық.
Партияның басты бағыты – агроөнеркәсіпті қолдау, фермерлерді несиелеу, ауыл инфрақұрылымын дамыту, ауыл мен қала арасындағы алшақтықты азайту. Су, жер, азық-түлік қауіпсіздігі – стратегиялық басымдық. Ауылдық жерлерде білім, денсаулық, жол және байланыс сапасын арттыру, ауыл жастарын жұмыспен қамтуға басымдық береді. Ұлттық мүдде тұрғысынан жерді шетелге сатуға қарсы, қоршаған орта мен табиғи ресурстарды ұқыпты пайдалануды ұсынады. «Гүлденсе ауыл – гүлденеді ел» қағидасымен ауылды мемлекеттің дамуының тірегіне айналдыруды көздейді.
Жалпыұлттық социал-демократиялық партия (ЖСДП)
ЖСДП – оппозициялық бағыттағы, тарихы ұзақ партиялардың бірі. Идеологиясы – социал-демократия: бостандық, теңдік, ынтымақ. Партия Қазақстанда шынайы демократия орнатуды, әділ әрі еркін қоғам құруды мақсат етеді. Ұраны – «Бостандық! Әділет! Ынтымақ!». Халықаралық социал-демократиялық қозғалыстармен байланыста.
Бағдарламасында саяси реформаларға басымдық береді: еркін және әділ сайлау, билік тармақтарының тепе-теңдігі, жергілікті өзін-өзі басқару, тәуелсіз сот. Экономика – халық үшін: шағын бизнеске қолдау, еңбек құқықтарын қорғау, стратегиялық салалардың қоғам мүддесіне жұмыс істеуі. Әлеуметтік салада кедейлікті азайту, баға тұрақтылығы, лайықты зейнетақы мен жалақы, қолжетімді баспана, тегін медицина және сапалы білім мәселелерін көтереді. Жастар саясаты, гендерлік теңдік, экология, ғылым мен мәдениет те қамтылған. Ерекшелігі – парламенттік республикаға жақ, саяси реформаларды батыл ұсынуы.
«Байтақ» жасылдар партиясы
«Байтақ» – экологияны саясаттың өзегіне қойған жасыл идеологиялы партия. Партия экологияны ұлттық қауіпсіздік пен халық денсаулығының негізгі факторы ретінде қарастырады.
Негізгі бағыттары: ауа сапасын жақсарту, су ресурстарын қорғау, қалдықтарды өңдеу индустриясын дамыту, жасыл энергетикаға көшу, экологиялық апат аймақтарын сауықтыру. Аграрлық экология, экобілім, «жасыл» жұмыс орындарын құруға мән береді. АЭС салу мәселесінде сақтық пен ашықтықты талап етеді. Экономикалық және әлеуметтік ұсыныстарды экологиялық стандарттармен байланыстыруға тырысады. Ерекшелігі – экологиялық күн тәртібін негізгі саяси бағдар деңгейіне шығару.
«Respublica» партиясы
Respublica – 2023 жылы алғаш сайлауға қатысқан жаңа күш. Құрылтайшылары – жас кәсіпкерлер мен креативті орта өкілдері. Идеологиясы – реформаторлық, нарықшыл-прагматикалық; антимонополистік және жемқорлыққа қарсы риторикасы айқын. Технологиялық жаңғыртуға ерекше мән береді.
Экономикалық бағдарда шағын және орта бизнесті қолдау, бюрократияны қысқарту, салық және реттеуді жеңілдету, экономикадағы мемлекеттік үлесті азайту ұсынылады. Цифрлық трансформация – білім, денсаулық, ауыл шаруашылығы, мәдени индустрияларды технологияландыру арқылы ашықтық пен тиімділікке жету. Басқаруда жобалық және нәтижеге бағдарланған тәсілдерді ұсынады. Ерекшелігі – нақты, практикалық, жаңашыл ұсыныстар пакеті және қала жастары мен кәсіпкерлеріне тартымдылығы.
Салыстырмалы талдау
Ортақ ұстанымдар мен ұқсастықтар
Барлық партия әлеуметтік әділеттілікті, халықтың әл-ауқатын арттыруды мақсат етеді. Ұлттық бірлік пен тұрақтылық, тіл мен мәдениетті қолдау құндылықтары ортақ. Жемқорлықпен күрес – бәрінің күн тәртібінде. Жастар саясаты, білім мен медицина сапасын көтеру, цифрландыру – кең тараған басымдықтар. Экология мәселесі де әртүрлі деңгейде барлық бағдарламаларда бар.
Айырмашылықтар
Идеологиялық спектр бойынша: Ақ жол мен Respublica – нарықшыл-либерал; ҚХП мен ЖСДП – солшыл социал-демократ; AMANAT – центризм; Ауыл – аграризм/патриотизм; Байтақ – жасыл идеология. Нарыққа көзқараста Ақ жол/Respublica мемлекеттің араласуын азайтуды қалайды; ҚХП/ЖСДП – реттеуді күшейтуді қолдайды; AMANAT – теңгерім іздейді; Ауыл – аграрлық қолдауды арттыруды ұсынады.
Саяси реформалардың қарқыны бойынша ЖСДП – парламенттік модельге батыл ұмтылады; Ақ жол – конструктивті талаптар айтады; AMANAT/ҚХП/Ауыл/Respublica/Байтақ – президенттік жүйе шеңберіндегі эволюциялық реформаларды құптайды.
Тақырыптық фокустарда Байтақ – экологияны, Ауыл – агросекторды бірінші орынға қояды; Respublica – цифрландыру мен кәсіпкерлікті, Ақ жол – бизнес пен құқық үстемдігін, ҚХП/ЖСДП – әлеуметтік теңсіздікпен күресті алға шығарады; AMANAT – интегративті, кең ауқымды пакет ұсынады.
Бағдарламалардың кемшін тұстары
- Көп құжатта мақсат көп, нақты механизмдер мен өлшенетін индикаторлар аз.
- Идеологиялық айқындық кейде әлсіз, бағдарламалар бір-біріне ұқсап кетеді.
- Орындалуы қиын, қымбат немесе экономикалық есебі толық емес популистік ұсыныстар бар.
- Мақсатқа жетуді өлшейтін KPI, мерзім және жауапты институттар жіктелмеген.
- Жаңа партиялардың идеялары тың болғанымен, мемлекеттік қуат пен шектеулер толық ескерілмеген тұстар кездеседі.
PS
Қоғамдағы ықпалы бүгінгі күні AMANAT-та басым. Дегенмен жаңа партиялар пайда болған сайын билеуші партияның ықпалы біртіндеп теңгерілуі мүмкін. Ауыл – аграрлық электоратта, Ақ жол мен Respublica – бизнес пен қалалық жастар арасында, ҚХП мен ЖСДП – әлеуметтік әділеттілік талап етушілер арасында, Байтақ – экологиялық күн тәртібінде өз нишаларын күшейтіп келеді.
Ықтимал фракциялық бірігулер идеологиялық жақындыққа қарай құрылуы мүмкін: AMANAT–Ауыл (немесе ҚХП), Ақ жол–Respublica, ҚХП–ЖСДП. Уақытша парламенттік коалициялар нақты заң жобалары төңірегінде пайда болуы ықтимал.
Қазақстан үшін тиімді бағыт – нарықтық реформаларды әлеуметтік әділетпен теңгерімдеу, экономиканы әртараптандыру, ШОБ пен цифрландыруды дамыту, кедейлікті азайту, білім мен денсаулық сапасын көтеру, экологияны даму стратегиясының өзегіне біртіндеп енгізу.
Естеріңізге салайық, Тоқаевтың 2025 жылғы Жолдауда ұсынылған бір палаталы Парламент моделі шешім қабылдауды жеделдетіп, бюрократияны азайтып, саяси жауапкершілікті нақтылауы мүмкін. Егер бастама қоғамдық талқылаудан өтіп, қолдау тапса, Мәжіліс жалғыз заң шығарушы палата ретінде қалыптасады. Мұндай жағдайда бағдарламасы нақты, индикаторлары айқын және іске асыру тетіктері көрсетілген партиялар ғана шынайы саяси салмаққа ие болады.
Қысқа мерзімді болжам ретінде, партиялар арасында мазмұндық бәсеке күшейеді; нормативтік реформалар кезең-кезеңімен жалғасады; «нарық + әлеуметтік әділет» теңгерімі негізгі саяси трендке айналады; бір палаталы модельге өту талқылауы фракциялық блоктардың уақытша серіктестігін жиілетуі мүмкін.
Түйіндей келе, Қазақстанның көппартиялық жүйесі эволюцияның жаңа сатысына шықты. Бірпалаталы парламент сценарийінде бағдарламасы нақтыланған, қоғамдық сұраныспен үйлескен және жүзеге асыру жоспары бар саяси күштер ғана халық сенімін сақтап, ел дамуына ұзақ мерзімді үлес қосады.
Мейіржан Әуелханұлы, журналист
