(Бұл материал Алматы қаласы дін істері жөніндегі басқармасының тапсырысымен әзірленді)
Сыбайлас жемқорлық – бұл тек экономикалық қылмыс немесе лауазымды тұлғаның жеке баюы ғана емес, ол – мемлекеттің іргетасын шайқайтын, қоғамның дамуын тежейтін және ұлттық қауіпсіздікке тікелей қатер төндіретін қауіпті құбылыс. Қазақстан бұл «ғасыр дертімен» күресте жаңа тәсілдерді қолға алуда. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың «Адал азамат» тұжырымдамасы мен мемлекеттік қызметтерді жаппай цифрландыру – осы күрестің екі негізгі бағыты болып табылады. Бұл екі құрал ұлттық қауіпсіздікті нығайтудың кешенді стратегиясын қалай құрайды?
- Цифрландыру: Адами факторды азайту – Жемқорлықты жою
Сыбайлас жемқорлықтың негізгі себебі – шенеунік пен азаматтың тікелей байланысы және шешім қабылдаудағы субъективтілік. Цифрландыру дәл осы мәселені шешуге бағытталған.
- Тұрмыстық жемқорлықтың тамырына балта шабу: Мемлекеттік қызметтердің eGov.kz порталы, банктердің мобильді қосымшалары арқылы толықтай онлайн форматқа көшуі – бұл пара беру мүмкіндігін күрт азайтты. Азаматтарға анықтама алу, кезекке тұру (балабақша, жер) немесе құжат рәсімдеу үшін ешкімнің «алдынан өту» қажеттілігі қалмады. Процесс автоматтандырылған және ашық.
- Мемлекеттік сатып алудағы ашықтық: Цифрлық тендер алаңдары бюджет қаражатының жұмсалуын бақылауға мүмкіндік берді. Әрине, бұл салада да айла-шарғылар бар, бірақ «бір көзден» сатып алуды цифрлық мониторинг арқылы анықтау оңайырақ.
- Тәуекелдерді басқару: Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі (Антикор) жаңа цифрлық құралдарды (мысалы, «Тәуекелдерді талдаудың бірыңғай картасы») белсенді қолданады. Бұл жүйелер қай салада немесе қай шенеуніктің іс-әрекетінде жемқорлық тәуекелі жоғары екенін алдын-ала болжауға көмектеседі.
- «Адал азамат» – Идеологиялық Иммунитет
Технология – бұл тек құрал. Егер қоғамның өзі жемқорлыққа төзбесе, бұл құрал тиімдірек жұмыс істейді. «Адал азамат» қағидаты – бұл тек жазалаудан гөрі, алдын алуға және қоғамдық сананы өзгертуге бағытталған идеология.
Бұл бағытта Алматы қаласы дін істері жөніндегі басқармасы да жүйелі жұмыс атқаруда. Басқарманың ұйымдастыруымен жастар, діни бірлестіктердің өкілдері және зиялы қауым арасында жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастыруға арналған шаралар тұрақты өткізіледі.
Мысалы, жақында Басқарманың бастамасымен «Адал азамат – қоғамның тірегі» атты дөңгелек үстел ұйымдастырылды. Онда қоғамдағы әділеттілік, парасаттылық және еңбекқорлық сияқты құндылықтарды насихаттаудың маңызы талқыланды. Өйткені, жемқорлыққа нөлдік төзімділік әрбір азаматтың ішкі ұстанымына, оның ішінде рухани-адамгершілік тәрбиесіне тікелей байланысты.
- Жемқорлық және Ұлттық қауіпсіздік: Сарапшылар не дейді?
Көпшілік жемқорлықты тек ақша ұрлау деп түсінеді. Алайда, оның салдары әлдеқайда қауіпті және тікелей мемлекеттің қауіпсіздігіне әсер етеді.
Мемлекеттік институттарға деген сенімнің жоғалуы бұл ең басты қауіп. Егер азаматтар соттан әділдік, полициядан қорғау, ал шенеуніктен қызмет ала алмайтынын білсе, олар мемлекетке сенуді тоқтатады. Бұл – ішкі тұрақтылықтың бұзылуына апаратын бірінші қадам.
Белгілі саясаттанушы Айдос Сарым өз сұхбаттарында жемқорлықтың мемлекеттік басқару жүйесін іштен ірітетінін жиі айтады. Оның пікірінше, «жемқорлық – бұл мемлекеттік билікке деген сенімді жоятын негізгі фактор. Сенім жоқ жерде, мемлекеттің кез келген бастамасы нәтижесіз болады, бұл ұлттық қауіпсіздіктің әлсіреуіне әкеледі».
Тағы бір қауіптің бірі стратегиялық салалардың әлсіреуі. Қорғаныс саласындағы, инфрақұрылымдағы (жол, көпір, ЖЭС) немесе денсаулық сақтаудағы жемқорлық – бұл ұлттық апатқа тең.
«Transparency Kazakhstan» қоғамдық қорының сарапшылары мемлекеттік сатып алудағы жемқорлықтың сапаға тікелей әсер ететінін атап өтеді. Жемқорлық кесірінен әскери техника сапасыз болуы, стратегиялық нысандар уақытында салынбауы немесе апатты жағдайға ұшырауы мүмкін.
Айгүл Соловьева («Ұлттық мүдде» қорының басшысы) сияқты сарапшылардың пікірінше, жемқорлық мемлекеттік аппараттың тиімділігін төмендетіп, экономикалық қауіпсіздікке қатер төндіреді.
Экстремистік және сыртқы күштердің енуі де өте қауіпті. Жемқорлыққа батқан шекара қызметі немесе құқық қорғау органдары – бұл экстремистік топтар, заңсыз қару-жарақ тасымалы немесе сыртқы барлау қызметтері үшін «ашық есік» болып табылады. Жемқор шенеунік ұлттық мүддеден гөрі, жеке басының мүддесін жоғары қояды, бұл мемлекеттің сатылуына әкелуі мүмкін.
- Антикордың Жаңа Әдістері: Жазалаудан Алдын Алуға
Бүгінгі таңда Антикордың жұмыс бағыты да өзгерді. Агенттік тек парамен ұсталғандарды жазалаумен (реактивті жұмыс) шектелмей, жемқорлықтың пайда болу себептерімен күресуге (проактивті жұмыс) көшті.
Олардың жаңа әдістері:
- Заңнамаға сыбайлас жемқорлыққа қарсы талдау жасау: Қабылданғалы жатқан заңдарда шенеунікке «жол табуға» мүмкіндік беретін олқылықтарды анықтау.
- Жемқорлық тәуекелдерін сыртқы талдау: Белгілі бір мемлекеттік органдағы процестерді зерттеп, қай жерде пара алу мүмкіндігі бар екенін анықтап, сол процесті цифрландыруға ұсыныс беру.
- «Business-protect» жобалары: Кәсіпкерлерді заңсыз тексерулерден қорғау, өйткені кәсіпкерлікке жасалған қысым – бұл экономикалық қауіпсіздікке соққы.
Сыбайлас жемқорлықпен күрес – бұл тек Антикордың немесе бір ғана мекеменің ісі емес. Бұл – ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің кешенді мәселесі.
Цифрландыру – жемқорлыққа апаратын «есіктерді» жабатын техникалық құрал болса, «Адал азамат» қағидаты – сол есікті іздемейтін, әділеттілікті ту еткен азаматтарды тәрбиелейтін идеологиялық негіз.
Алматы қаласы дін істері басқармасы сияқты мекемелердің рухани-адамгершілік құндылықтарды насихаттауы, Антикордың цифрлық құралдарды енгізуі және әрбір азаматтың «адалдық» ұстанымы біріккенде ғана біз ұлттық қауіпсіздігімізді нығайтып, жемқорлықты түбегейлі жеңе аламыз.
