Соңғы жылдардағы жаһандық дағдарыстар, мейлі ол Украинадағы соғыс, Газадағы қақтығыс немесе Қытай мен АҚШ арасындағы сауда текетіресі болсын, Анкараның рөлін күрт арттырды. Түркия бұдан былай Батыстың тек «аймақтық одақтасы» немесе «көпір» емес, өз мүддесін белсенді түрде жүргізетін дербес ойыншы ретінде сахнаға шықты.
Батыс үшін Түркия стратегиялық қажеттілікке айналғандай көрінеді. Алайда, бұл «мұқтаждық» табиғаты біржақты емес және оның астарында терең қайшылықтар мен осал тұстар жатыр.
1. Қауіпсіздік: «Сенімсіз» бірақ «Ауыстырылмайтын» серіктес
Түркияның НАТО-дағы екінші ең ірі армияға ие болуы, Қара теңіз бұғаздарын бақылауы және Таяу Шығыстағы ықпалы оны Батыс үшін, әсіресе АҚШ пен Еуропа үшін маңызды ететіні даусыз.
Жетістіктер (Про-аргументтер):
- Газадағы медиатор: Вашингтонның Израильдің қарсылығына қарамастан, Газадағы халықаралық күштер құрамында Түркияны көргісі келуі – оның мұсылман әлемі мен Батыс арасындағы жалғыз легитимді көпір бола алатындығын көрсетеді.
- Ресейді тежеу: Украина соғысы Анкараның НАТО-ның оңтүстік қанаты ретіндегі маңызын арттырды. Ұлыбританиямен «Eurofighter Typhoon» келісімі және АҚШ-пен F-16 модернизациясының қайта жандануы – Батыстың Анкараны Ресейге қарсы әуе қалқаны ретінде ұстап тұруға мүдделі екенін білдіреді.
Сын-қатерлер (Контр-аргументтер):
- «Екі жақты ойын»: Түркияның Ресейден С-400 әуе қорғаныс жүйелерін сатып алуы оның F-35 бағдарламасынан толықтай шығарылуына әкеп соқты. Бұл Батыс одақтастары арасында терең сенім дағдарысын тудырды.
- НАТО-дағы кедергілер: Анкараның Швеция мен Финляндияның НАТО-ға кіру процесін ұзақ уақыт бұғаттауы, оның одақтастық міндеттемелерден гөрі, өз мүддесін жоғары қоятынын көрсетті. Батыс Түркияға «мұқтаж» болғанымен, оған толық «сенбейді». Оның Ресеймен энергетика және Сириядағы әскери үйлестіру саласындағы тығыз байланысы бұл сенімсіздікті одан әрі тереңдетеді.
2. Экономика және Сауда: «Орталық Хаб» па, әлде «Осал Тірек» пе?
Мақалада Түркия «сауданың жаңа жүрегі» және Қытайдың «Бір белдеу, бір жол» бастамасына балама ретінде ұсынылған «Даму Жолы» (Ирак-Түркия) жобасының орталығы ретінде сипатталады.
Жетістіктер (Про-аргументтер):
- Балама дәліздер: «Даму Жолы» және Әзірбайжан арқылы Орталық Азияға ашылатын «Зәңгезүр дәлізі» (Орта дәліздің маңызды бөлігі) Түркияны Еуропа мен Азия арасындағы логистикалық орталыққа айналдыру әлеуетіне ие. Бұл Батыстың Қытай мен Ресейді айналып өтетін маршруттарға деген сұранысына толық сәйкес келеді.
- Энергетикалық қауіпсіздік: Еуропаның Ресей газына тәуелділігін азайтуда Түркия арқылы өтетін TANAP (Әзірбайжан газы) маңызды рөл атқарды. Енді Еуропа газды Ресейден емес, Түркия арқылы алғысы келетіні рас.
Сын-қатерлер (Контр-аргументтер):
- Экономикалық тұрақсыздық: Түркияның ең үлкен осал тұсы – оның ішкі экономикасы. Жылдар бойы жалғасқан жоғары инфляция, ұлттық валютаның құнсыздануы және сыртқы қарызға тәуелділік оның осы ауқымды (және өте қымбат) инфрақұрылымдық жобаларды жүзеге асыру қабілетіне күмән келтіреді.
- Қаржыға тәуелділік: «Даму Жолы» сияқты мега-жобаларды қаржыландыру үшін Түркияға сыртқы инвестиция қажет. Бұл инвестицияның негізгі көздері – Батыс елдері мен Шығанақ монархиялары (БАӘ, Сауд Арабиясы). Бұл Анкараның экономикалық тұрғыдан өзі саяси бәсекелес санайтын елдерге тәуелді екенін білдіреді.
3. Аймақтық Ықпал: «Орталық» па, әлде «Ойыншылардың бірі» ме?
Түркия өзін Еуразияның, Түркі әлемі (ТМҰ) мен Араб әлемінің тоғысқан жеріндегі «кілт мемлекет» ретінде көрсетеді.
Жетістіктер (Про-аргументтер):
- Көпвекторлы дипломатия: Анкара бір мезгілде Түркі Мемлекеттері Ұйымы арқылы Орталық Азиямен байланысты нығайтып, Шығанақ елдерімен (БАӘ, Сауд Арабиясы) қарым-қатынасты қалпына келтіріп, Африкада өз ықпалын кеңейтіп жатыр. Бұл оның дипломатиялық икемділігін көрсетеді.
Сын-қатерлер (Контр-аргументтер):
- Аймақтық бәсекелестер: Түркия аймақтағы жалғыз «орталық» емес. Таяу Шығыста Сауд Арабиясы мен БАӘ-нің де өздерінің аймақтық көшбасшылыққа деген амбициялары бар және олар көп жағдайда Түркияға бәсекелес.
- Орталық Азиядағы шектеулі рөл: Түркияның Түркі әлеміндегі мәдени-саяси рөлі артып келе жатқанымен, Орталық Азияның экономикасы мен қауіпсіздігі саласында Ресей мен Қытайдың ықпалы әлдеқайда басым. Түркия бұл аймақтағы ықпалды ойыншы, бірақ әзірге «орталық» емес.
Теңгерімді баға
Түркия, сөзсіз, «аймақтық актор» деңгейінен асып, жаһандық мәселелерді шешуге қатысатын дербес орта салмақтағы державаға (independent middle power) айналды. Оның географиялық орны, әскери қуаты және белсенді дипломатиясы Батысты онымен санасуға «мәжбүр» етеді.
Алайда, бұл «мәжбүрлік» махаббаттан немесе толық сенімнен туындаған жоқ. Бұл – Түркияның «бәрімен ойнау» (playing all sides) стратегиясының нәтижесі. Анкараның сыртқы саясаттағы ең үлкен жетістігі – оның икемділігі мен дербестігі болса, оның ең үлкен осалдығы – осы дербестікті қаржыландыруға қажетті тұрақты экономиканың жоқтығы және оның бірде-бір одақтасымен (мейлі Батыс, мейлі Ресей) толыққанды сенімге негізделген қарым-қатынас орната алмауында жатыр.
Түркия енді «тепе-теңдік факторы» болғанымен, бірақ әлі «тепе-теңдіктің өзі» де емес. Ол – өз салмағынан ауыр рөл ойнауға тырысып жатқан, стратегиялық тұрғыдан өте маңызды, бірақ экономикалық жағынан әлі де осал ойыншы.
