Өткен айда өткен Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының (ШЫҰ) қорғаныс министрлерінің жиналысы тек күздегі саммитке дайындық қана емес, сонымен қатар Бейжіңнің Жаһандық Оңтүстікті күшейту арқылы көпполярлы әлемді қалыптастыру амбициясының бір сынағы болды.
БРИКС (Бразилия, Ресей, Үндістан, Қытай және Оңтүстік Африка құрған топ) сияқты, дамушы елдерге бағытталған ШЫҰ – Қытайдың «өз алаңындағы» дипломатиясының көрінісі саналады.
Бейжің бұл платформаларды гегемония мен біржақты әрекеттерге қарсы шығып, өзін Жаһандық Оңтүстіктің қорғаушысы ретінде көрсету үшін белсенді пайдаланып келеді.
Алайда, ШЫҰ мен БРИКС шешім қабылдауда консенсусқа негізделеді. Бұл ереже Жаһандық Оңтүстікте көшбасшылыққа тағы бір үміткер – Үндістанды алға шығарады.
2020 жылы Галван аңғарында үнді-қытай әскерлерінің қақтығысынан кейін алғаш рет Үндістан қорғаныс министрі Раджнат Сингх маусым айында Қытайға барып, Шаньдун провинциясындағы Циндао қаласында өткен ШЫҰ-ға мүше 10 мемлекеттің қорғаныс министрлерінің кездесуіне қатысты.
Бұл сондай-ақ мамырда Кашмирдегі шабуылдан кейін Үндістан мен Пәкістан министрлері алғаш рет бір сахнада бас қосты. Сол шабуылда ондаған үнді туристі қаза тауып, Жаңа Дели бұл үшін Исламабадты айыптаған болатын.
Алайда, терроризмге қатысты тұжырымдарды бірізді қабылдай алмағандықтан, министрлер отырыстың соңында бірлескен мәлімдеме қабылдай алмады.
Мәлімдемеде Кашмирдегі шабуыл туралы ештеңе айтылмаған, бірақ Пәкістанның Белуджистан провинциясындағы бүлікшілер жайлы айтылған. Үндістан ол бүлікшілерді қолдады деп айыпталады, ал олар Қытай мен Пәкістан мүдделеріне шабуыл жасауда.
Бейжің бұл келіспеушілікке ресми түсініктеме бермегенімен, кездесуді табысты деп бағалады. Бірақ үнділік басылымдар Қытай төрағалық еткен жылы Үндістанның пікірлерін ескерусіз қалдырды деп мәлімдеді.
Сарапшылардың айтуынша, Үндістанның бірлескен мәлімдемені қолдаудан бас тартуы — Қытай қолдаған аймақтық ұйымдар ішіндегі терең келіспеушіліктерді және Бейжіңнің Жаһандық Оңтүстікке бағытталған стратегиясының шектеулігін айқын көрсетті.
2023 жылы Жаңа Дели онлайн форматта төрағалық еткен ШЫҰ саммитінде Үндістан Қытайдың «Бір белдеу – бір жол» бастамасын қолдаудан бас тартты. Сондықтан ұйымның 2030 жылға дейінгі экономикалық даму стратегиясы қабылданбады.
Фудань университетінің Оңтүстік Азияны зерттеу орталығының директоры Чжан Цзядун бұл жағдай Қытай мен Үндістанның мұндай платформаларда бірлесіп әрекет етуінің қиындығын көрсетеді дейді.
Оның пікірінше, бұл тек осы ұйымдардың емес, Қытайдың Жаһандық Оңтүстікті біріктіру стратегиясының да әлсіреуіне себеп болады.
«ШЫҰ болсын, БРИКС болсын – Қытай мен Үндістан стратегиялық автономияны басшылыққа алатын ірі мемлекеттер. Сондықтан олардың бірлескен жұмысы шектеулі болады», – деді ол.
«Халық саны мен экономика көлемі бойынша Қытай мен Үндістан – Жаһандық Оңтүстіктің ең маңызды елдері. Олардың жаһандық мәселелер бойынша ынтымақтастығынсыз бұл топ көп жетістікке жете алмайды».
Сингапур Ұлттық университетінің сарапшысы Амит Ранджан Қытай мен Үндістанның әрқайсысы Жаһандық Оңтүстікте жеке-жеке көшбасшы болғысы келетінін атап өтті. Екі елде де көптеген екіжақты келіспеушіліктер бар және әлемдік оқиғаларға көзқарастары әртүрлі.
«Теория жүзінде көп ел терроризмге қарсы. Бірақ Пахалгамдағы шабуылдан кейін Пәкістанға қарсы Үндістанды ешкім қолдаған жоқ. Бұл – Үндістан сыртқы саясаты үшін үлкен сынақ болды», – деді ол.
Үндістан өзін Жаһандық Оңтүстіктің үні ретінде көрсетуге тырысып отыр. Ол ортақ отаршылдық тарихты алға тартып, Африка мен Оңтүстік-Шығыс Азиямен экономикалық әріптестік орнатуда. Бұл Қытайдың белдеу мен жол бастамасына балама ретінде жасалып отыр.
2023 жылдан бері Үндістан «Жаһандық Оңтүстіктің дауысы» атты саммиттер өткізіп келеді. Оған G20 құрамына кірмейтін 100-ден астам ел қатысқан. Ал Қытай бұл алаңнан тыс қалды.
Жаңа Делидегі Джавахарлал Неру университетінің халықаралық қатынастар профессоры Шрикант Кондапалли Қытай мен Үндістан Жаһандық Оңтүстікті біріктіруге тырысқанымен, тактикалары мен көзқарастары әртүрлі дейді.
Қытай белсенді түрде «Бір белдеу – бір жол» арқылы сауда мен инвестицияны арттырып жатқанымен, ол Африка елдерінде қарыз жүктемесін көбейтті деген сынға ұшырады.
Ал Үндістан неғұрлым ұтымды жолды таңдады. Ол «Халықаралық күн альянсы» мен «Цифрлық қоғамдық инфрақұрылым» сияқты бастамалар көтерді, бірақ оның инвестициялық ауқымы шектеулі.
«Қытай – Бейжің консенсусын, Үндістан – Мумбай консенсусын ұсынды. Маңыздысы – бұл бәсекелестік Жаһандық Оңтүстік елдеріне жаңа мүмкіндіктер ашты», – дейді Кондапалли.
Қытай Африкадағы қарыздар қақпаны туралы айыптауларды үнемі жоққа шығарып келеді. Бейжің Батыс жеке секторлары мен халықаралық қаржы институттарының Африкадағы қарызы басым екенін айтады.
Сондай-ақ Қытай Замбияның қарызын қайта құрылымдауға көмектесті және 17 африкалық елдің пайызсыз несиелерін кешірді.
Бостон университетінің профессоры Мин Е бұл шиеленістердің болуы заңды екенін, бірақ олар жауласу емес, «бейбіт қатар өмір сүру» көрінісі екенін айтады.
«Үндістан Қытай ұсынған бастамаларды ШЫҰ мен БРИКС аясында жиі қолдамағанымен, бұл – Қытай үшін таңғаларлық емес. Бұл жағдай аймақтық бәсекеге орын бар екенін көрсетеді», – дейді ол.
Оның айтуынша, мұндай ұйымдар пікір алмасу мен келіспеушіліктерді жария түрде талқылауға арналған алаң бола алады.
«Мұндай ұйымдар Қытайдың көпжақты көшбасшылығының символы ретінде көрініп, оның жаһандық беделін арттырады. Бірақ олар – бірде-бір ел үшін сиқырлы шешім емес», – деді ол.
Шанхай халықаралық зерттеулер институтындағы Сыртқы саясатты зерттеу институтының директоры Ню Хайбин Қытайсыз өткен кейбір үнділік бастамалар халықаралық деңгейде кең қолдау таппағанын атап өтті.
АҚШ бастаған «Демократия саммиті» және Үндістан-Бразилия-Оңтүстік Африка диалогы (IBSA) идеологиялық ұқсастыққа негізделгенімен, Қытай бұл ұйымдарға кірмейді.
Бейжің мұндай ұйымдарды жиі «идеологиялық араздық тудыратын блоктар» деп сынайды.
«Бүгінгі таңда ең тиімді халықаралық форумдар идеологияға емес, әртүрлілікке негізделген. Жаһандық Оңтүстік елдері мұны жақсы түсінеді», – деді Ню.
Ню сонымен қатар Үндістан мен Қытай БРИКС валютасына қатысты келісе алмай отырғанын да атап өтті. Үндістан бұл бастамаға қарсы. Бұл валюта АҚШ долларына балама ретінде ұсынылған болатын.
АҚШ бұрынғы президенті Дональд Трамп егер БРИКС ортақ валютаға көшсе, ол елдерге тарифтік санкция салатынын ескерткен. Дегенмен Қытай БРИКС елдерімен, соның ішінде Үндістанмен де, юаньмен сауданы арттырды.
«Үндістанның БРИКС-тегі ақша-несие саясаты АҚШ мүддесін ескеруге мәжбүр болуы мүмкін. Бірақ бұл зиянды емес. Мұндай ынтымақтастық құпталады, ал оның болмауы ұйымның дамуына кедергі болмайды», – деді Ню.
Ню Қытайдың көпжақты ұйымдар арқылы бірден нәтижеге жетуге тырыспауы керек екенін айтады.
«Бұл – біртіндеп жүретін үдеріс. Стратегиялық сенім қалыптасып, экономикалық байланыстар тереңдеген сайын – ынтымақтастық та арта түседі», – деді ол.
Фудань университетінің Чжан Цзядуны Жаһандық Оңтүстік — тек ұғым ғана екенін, оны нақты құрылымға айналдыру қиын екенін ескертті.
«Бұл – қазіргі жүйеден тыс жаңа болмысты іздеу ниетінен туындаған. Жаһандық Оңтүстік жайлы қай елдің ұсынысы кең қолдау тапса, сол ел ықпалға ие болады», – деді ол.
