Қазақстанның қаржы жүйесіндегі соңғы өзгерістер мен болжамдар елеулі саяси-қоғамдық талқылауды талап етеді. Руслан Рысмамбетов өз жазбасында мемлекеттің қаржы ресурстарын пайдалану мен салықтық-бюджеттік жүйені түбегейлі қайта қарау қажет екенін атап өтті. Бұл туралы Todayinfo сайты EurasiaPluse сайтына сілтеме жасап хабарлайды.
Ұлттық қор және қаржылық тұрақтылық мәселесі
Автор еліміз алдағы 3–4 жылда бюджет шығыстарының қарқынды өсуіне байланысты Ұлттық қордың едәуір қысқару қаупін атап көрсетеді. Егер қазіргі үрдіс жалғасса, үшінші Президент тұсында қаржылық резервтер сарқылып, мемлекет балама қаржы көздерін іздеу қажеттілігіне душар болуы мүмкін. Бұл – Қазақстанның экономикалық қауіпсіздігіне тікелей әсер ететін сценарий.
Ұлттық қор қаржысының азаюы мемлекеттің әлеуметтік міндеттемелерін орындау мүмкіндігін төмендетіп, сыртқы қарызға тәуелділікті арттырады. Сондықтан Рысмамбетов көтерген маңызды сауал – салықтық-бюджеттік жүйеге түбегейлі реформа жасамайынша, мемлекет қолдағы стратегиялық қорларын сақтай алмайды дегенге саяды.
Салық жүйесін өзгерту: ҚҚС және «салықтық офшорлар» феномені
Салықты қайта қарау қажеттілігі
Ұлттық экономика министрлігі салық саясатын өзгертуге қатысты бірқатар ұсыныстар жариялады. Олардың ішінде:
- Қосылған құн салығының (ҚҚС) мөлшерлемесін 20%-ға дейін көтеру;
- ҚҚС төлеу шегін төмендету;
- Салықтық теңсіздікті жою шаралары (соның ішінде «салықтық офшорларды» жою).
«Салықтық офшорлар» тәжірибесі
Ірі бизнес субьектілерінің бірнеше заңды тұлғаға бөлінуі арқылы төмендетілген ставкамен салық төлеуі – бюджетке түсетін кірісті қысқартып, жалпы жүйенің әділеттілігіне күмән тудырады. Рысмамбетов бұл құбылыстың заңдық тұрғыда рұқсат етілгенін, алайда оның әлеуметтік-экономикалық салдары теріс екенін атап өтеді. Мұндай «офшорлар» салық ауыртпалығын азайтқанымен, мемлекет алдында тұрған әлеуметтік міндеттемелерді орындауға қажетті қаражатты шектейді.
Ықтимал салдарлар және ұсыныстар
ҚҚС мөлшерлемесінің көтерілуі мен оның төлеу шегінің төмендеуі бизнестің шығындарын арттыруы мүмкін. Бұл бастаманы іске асыру кезінде шағын және орта кәсіпкерлікке түсетін ауыртпалықты есепке алу, өтпелі кезеңді дұрыс ұйымдастыру – негізгі талап болмақ. Ал «салықтық офшорлар» тәжірибесін жою үшін заңнамалық тұрғыда айқын белгіленген шектеулер мен нақты бақылау тетіктерін енгізу қажет.
Бюджет жүйесін қайта қарау және өңірлердің жауапкершілігі
Бюджет теңгерімсіздігі: орталық пен өңірлер арасындағы байланыс
Мақалада өңірлердің орталық бюджеттен қосымша трансферттерді жиі талап ететіні және бұл қаражаттың қалай жұмсалып жатқаны да түсініксіз немесе тиімсіз болатыны сынға алынады. Оның ішінде болашақта үлкен шығынды талап ететін спорт нысандарын тұрғызу немесе жыл сайын бір жолды бірнеше рет жөндеу сияқты «мақсатсыз» баптарға жұмсалатын бюджеттік шығындар бар. Мұндай тәсіл республикалық деңгейдегі қаражат тапшылығын күшейтіп, жалпы елдің қаржылық тепе-теңдігіне қауіп төндіреді.
Шешу жолдары
- Бюджет тәртібін қатаңдату: айқын регламент, ашықтық және қоғамдық бақылау.
- Өңірлік әкімдіктерге жауапкершілікті күшейту: жергілікті бюджетті нақты жоспарлау, орынсыз шығындарға тосқауыл қою.
- Корпоративтік қорларды өңірлік бюджеттерге қосу немесе толықтай тарату: бюджеттің бөлінуін және игерілуін бір жерде есепке алу арқылы ашықтық қамтамасыз ету.
Мемлекеттік және квазимемлекеттік секторды оңтайландыру
«Самұрық» пен «Бәйтерек» үлгісі
Рысмамбетов мемлекеттік және квазимемлекеттік компанияларды түбегейлі тексеріп, олардың бір бөлігін жекешелендіруге шығаруды ұсынады. «Самұрық», «Бәйтерек», жергілікті ӘКК, РМК, РМҚК сияқты ірі құрылымдар қоғам мен нарық алдында өз тиімділігін дәлелдеуі керек.
Қажеттілік пен тәуекелдер
- Мемлекеттік активтердің жеке секторға өтуі – нарықтық бәсекені күшейтіп, бюджетке түсетін салмақты азайтуға сеп болады.
- Десе де, стратегиялық маңызы бар нысандарда мемлекет үлесінің сақталуын қамтамасыз ету керек.
- Квазимемлекеттік секторды оңтайландыру барысында жұмыссыздықтың туындамауын қадағалап, қызметкерлерді басқа салаларға қайта бейімдеу шараларын алдын ала жоспарлау маңызды.
Мемлекеттік аппаратты қысқарту және цифрландыру
Қызметкерлердің санын оңтайландыру
Цифрландыру мен автоматтандыру – мемлекеттік аппаратқа түсетін жүктемені азайтып, бірқатар процестерді оңтайлы етуге мүмкіндік береді. Сондықтан орталық және өңірлердегі шенеуніктер санын қысқарту – бюджеттік шығындарды төмендетудің және басқару тиімділігін арттырудың бір жолы.
Қайта оқыту және әлеуметтік қолдау
- Қысқартуға ұшыраған қызметкерлердің жеке секторға бейімделуін жеңілдету үшін қайта даярлау бағдарламаларын әзірлеу.
- Цифрлық дағдыларды дамыту арқылы жалпы мемлекеттік басқарудағы сапаны арттыру.
- Әлеуметтік тұрақтылықты сақтау үшін қолданыстағы еңбек заңнамасының талаптарына сай келетін өтемақы мен қолдау механизмдерін көрсету.
Қорытынды: біртұтас әрі кешенді реформа – уақыт талабы
Рысмамбетов жазбасында атап көрсеткендей, салық-бюджет реформасы – ел дамуының жаңа белесіне қадам басу үшін қабылданатын стратегиялық шешім. Ол бір реттік шаралармен шектелмей, жүйелі өзгерістерді талап етеді:
- Салық саясатын жетілдіру – ҚҚС мөлшерлемесін арттыру, «салықтық офшорларға» тосқауыл қою, тең мүмкіндік орнату.
- Бюджет жүйесін қайта қарау – тиімсіз шығындарды қысқарту, өңірлік жауапкершілікті күшейту, корпоративтік қорларды ретке келтіру.
- Мемлекеттік және квазимемлекеттік секторды оңтайландыру – «Самұрық», «Бәйтерек» секілді құрылымдардың тиімділігін арттыру, жекешелендіруді жүзеге асыру.
- Мемлекеттік аппаратты қысқарту – цифрландыру мен автоматтандыру негізінде шенеуніктер санын азайту, оңтайлы басқару механизмдерін енгізу.
«Қайнап тұрған қазанда салқын жер болмайды» деген дзен-буддизм нақылы Қазақстандағы ағымдағы қаржы-экономикалық жағдайға дөп келеді. Мемлекет қазаны «қайнап жатқан» кезде, мемлекет те, бизнес те, азаматтар да бейтарап қала алмайды. Сондықтан салық-бюджет реформасы – тек заңнамалық өзгеріс емес, сондай-ақ жаңа экономикалық мәдениетті қалыптастыруға бастайтын маңызды қадам.
Егер жүйелі әрі дәйекті өзгерістер уақытылы жүзеге аспаса, Қазақстан алдағы жылдары экономикалық және әлеуметтік салаларда ірі дағдарысқа ұшырауы ықтимал. Ал дұрыс бағытта қабылданған реформалар, керісінше, еліміздің қаржылық тұрақтылығын сақтап, жаңа даму кезеңінде бәсекеге қабілеттілікті арттырары сөзсіз.
