Кеңестік отарлау мен саяси қуғын-сүргін жылдары елімізде 100 мыңға жуық адам діни ұстанымы мен саяси көзқарастары үшін қуғынға ұшырады. Бұл туралы Саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі мемлекеттік комиссияның 33 томдық материалдар жинағында және журналист Мәриям Әбсаттардың «Алаш зиялыларының соңғы сөзі» атты кітабында кеңінен баяндалған. Белгілі дінтанушы, философия ғылымдарының докторы, профессор Досай Кенжетайдың айтуынша, өткен ғасырдың 20-шы жылдарында Қазақстанда шамамен 10 мыңға жуық мешіт болса, соның небәрі 98-і ғана аман қалған. Қалғандарын кеңестік билік күштеп жойған.
Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін ғана саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау және олардың мұраларын зерттеу бойынша ауқымды жұмыстар жүргізіле бастады. Осы бағыттағы ең үлкен қадамдардың бірі ретінде Мемлекет басшысының Жарлығымен құрылған саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі мемлекеттік комиссияны айтуға болады. Өңірлерде де жұмысшы топтар құрылып, архивтерді ақтарып, нәубет жылдарындағы қасіретті деректерді жинап, зерттеу жұмыстары қолға алынды. Соның нәтижесінде, 33 томдық архивтік құжаттар жинағы жарыққа шықты, оның ішінде 3 томы Түркістан өңіріне арналған.
Түркістан өңірінде қуғын-сүргін құрбандарын ақтау
Түркістан облысында саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау жұмыстары қарқынды түрде жүргізілуде. Комиссияның мүшесі, Түркістан облысының қоғамдық-саяси тарихи мемлекеттік архивінің басшысы Гүлнар Шардарбекова өз сөзінде бұл бағытта ауқымды жұмыс атқарылғанын атап өтті. «Түркістан облысы бойынша біз ақтауға 5 152 адамды жібердік. Оның ішінде 3 090 адам бай-кулактар ретінде, ал 2 062 адам құқықтық тұрғыда ақтауға жіберілуде», – деп мәлімдеді ол. Бұл жұмыс ел тарихындағы саяси қуғын-сүргін құрбандарының атын мәңгі есте сақтауға бағытталған маңызды қадам болып отыр.
Қуғын-сүргін құрбандарын ақтау жұмыстарының тарихы
Қуғын-сүргін құрбандарын ақтау жөніндегі алғашқы жұмыстар Сталиннің өмірден өткеннен кейін басталғанымен, толыққанды және жүйелі түрде бұл үрдіс тәуелсіздік алғаннан кейін ғана жүргізілді. Өткен ғасырдың елуінші жылдарындағы «жылымық» кезеңінде кейбір саяси қайраткерлер ақталса да, көптеген қарапайым азаматтардың тағдыры белгісіз күйінде қала берді. Қайта құру кезеңінде де кейбір жұмыстар атқарылғанымен, архивтік құжаттарға толық қол жеткізу мүмкін болмады. Ал тәуелсіздік алғаннан кейін ғана Қазақстанда бұл бағытта ауқымды зерттеулер басталып, ел тарихындағы «ақтаңдақ» кезеңдерді ашып көрсету жұмыстары қарқын алды.
Мемлекеттік комиссияның жұмысы – ұлт тарихын терең тануға, тарихи әділеттілікті қалпына келтіруге бағытталған маңызды бастама. Әсіресе, Кеңестік билік кезінде саяси қуғын-сүргінге ұшыраған зиялылардың, қарапайым халық өкілдерінің тағдырына қатысты мұралар мен құжаттарды зерттеу арқылы ұлт тарихын толықтыруда.
Алаш зиялыларының ұрпақтары мен мұралары
Журналист Мәриям Әбсаттар өзінің «Алаш арыстары» атты зерттеуін 15 жыл бұрын бастаған екен. Қазақ радиосында жұмыс істеген кезінде ол Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатов сынды Алаш зиялыларының артында қалған ұрпақтарын іздеп, олардың тағдырын зерттеуге ден қояды. Осы ізденістің нәтижесінде «Алаш зиялыларының соңғы сөзі» атты кітап жарық көрді. Бұл кітапта Алаш қайраткерлерінің кейінгі тағдыры, олардың отбасы мүшелерінің өмірі мен ұрпақтарының бүгінгі күні қандай күйде екені туралы жан-жақты деректер қамтылған.
«Алаш зиялыларының ұсталып кеткеннен кейінгі тағдыры қалай өрбіді? Олар түрмеде қандай жағдайда болды? Балалары не күйде қалды? Жарлары «АЛЖИР» лагерьлеріне айдалды ма? Артында қалған ұрпақтары қалай күн кешті? Оларға қандай сынақтар тиді?» деген сауалдар төңірегінде жауап іздегенін айтады автор.
Түркістан облысындағы саяси қуғын-сүргін құрбандары
Түркістан облысы мен Шымкент қаласы бойынша саяси қуғын-сүргінге ұшырағандардың саны 17 231 адамды құрайды. Олардың 8 504-і Ұлы Отан соғысы кезінде тұтқынға түскен азаматтар. 8 248 адам КСРО қауіпсіздік органдарының бақылауында болып, күдікке ілінген. Бұл адамдар ресми түрде сотталмағанымен, олар өмір бойы бақылауда болған. Ал қалған 356 адам сотталып, олардың кейбіреуі атақты 58-бап бойынша «Отанына опасыздық жасады» деген айыппен ату жазасына кесілген.
Жұмысшы топтың мүшелері архивтік құжаттармен таныса келе, әлі күнге ресми түрде ақталмаған адамдардың бар екенін анықтады. Мұндай жағдайлар тарихи әділеттіліктің толық орнамағанын көрсетеді. Сондықтан бұл адамдарды толық ақтап, олардың аттарын қалпына келтіру – қазіргі комиссияның басты міндеті болып табылады.
Қуғын-сүргін тарихы мәңгі есте сақталуы тиіс
Сталиндік қуғын-сүргін жылдары қазақ халқы үшін ауыр сынақ кезеңі болды. Сол кездегі саясаттың құрбаны болған зиялылар мен қарапайым азаматтардың есімдері мәңгілікке тарих беттерінде сақталуы тиіс. Олардың Отан үшін жасаған ерліктері мен қалдырған мұралары кейінгі ұрпаққа үлгі болары сөзсіз. Түркістан облысы мен Шымкент қаласындағы архивтерде сақталған құжаттар – осы тарихтың бір бөлшегі ғана.
Оңтүстік Қазақстан облысында 576 коммунист «үштіктің» үкімімен сотталған. Олардың 58-і облыстық және аудандық партия ұйымдарының, кеңес органдары мен мекемелердің басшылары болған. 36 адам ату жазасына кесілген. Бұл деректер сол кезеңдегі ауыр жағдайды айғақтайды. Архив құжаттары бойынша 1 773 адам қуғын-сүргінге ұшыраған, ал 595 адам атылған.
Архивтегі деректер – тарихты танудың негізі
Шымкент облысынан қуғын-сүргінге ұшыраған 14 адамның құжаттары облыстық архивтің №630 қорында сақталуда. Бұл құжаттар – сол кезеңнің шынайы айғақтары, олар арқылы біз өткенімізді тани аламыз. Архив құжаттары мен жинақталған деректер тарихымыздың бір бөлігін ғана көрсетеді, сондықтан алдағы уақытта бұл бағыттағы жұмыстар жалғасып, жаңа мәліметтер табылуы мүмкін.
Қорыта айтқанда, ұлт зиялыларының күрес жолы мен мұралары әлі де толық зерттеліп біткен жоқ. Олардың өмірі мен қызметі, қалдырған еңбектері ұлттық тарихымыздың ажырамас бөлігі болып табылады. Тарихи әділеттілікті орнату, қуғын-сүргін құрбандарының есімдерін ақтап, олардың мұраларын зерттеу – болашақ ұрпақ үшін маңызды міндет.
