Қазақ әдебиетінің дамуындағы «Зар-заман» ағымы Қазақстанның Ресейге қосылуымен қалыптасты. Жоңғар шапқыншылығынан кейін қайта өрлеген ұлттық рух XIX ғасырда патша өкіметінің отарлау саясатына қарсы тұрған ақындардың шығармашылығынан көрініс тапты. Халықтың тәуелсіздігі мен ұлттық ерекшеліктерін сақтауды мақсат тұтқан «зар-заман» ақындары өз жырлары арқылы қоғамдағы өзгерістерге қарсы үн көтерді.
Зар-заман ақындарының қоғамдық көзқарасы
Патшалық Ресейдің отарлау саясаты қазақ халқының өмір салты мен дәстүріне үлкен өзгерістер алып келді. Қазақ жерінде жаңа әкімшілік жүйе енгізіліп, қоғамда алауыздық, ұрлық-қарлық, арызқойлық секілді жағымсыз құбылыстар күшейді. Осының нәтижесінде қазақ қоғамының ішкі бірлігі әлсіреді. Мұндай қиындықтарды сынға алған ақындар жаңа заманға сыни көзқарас танытып, өткен өмірді аңсады.
М.Әуезов «зар-заман» ақындары деп атаған бұл ағым өкілдері ел басына түскен ауыртпалықты, халықтың мұңын жырларына арқау етті. Тарихшы М.Қойгелдиев те олардың шығармаларын ұлттық сананы оятуға бағытталған деп бағалайды.
Зар-заман ақындарының негізгі өкілдері
«Зар-заман» ағымының көрнекті өкілдері ретінде Дулат Бабатайұлы, Шортанбай Қанайұлы, Мұрат Мөңкеұлы, Әбубәкір Кердері секілді ақындарды атауға болады. Бұл ақындардың шығармалары ұлттық бірлікті сақтауға және дәстүрлі құндылықтарды қорғауға үндеді. Олар қазақ қоғамының ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дәстүрлері мен құндылықтарының бұзылуына қарсы тұрды.
Шортанбай Қанайұлы, мысалы, отарлаудың қазақ өміріне кері әсерін, тұрмыстағы келеңсіз өзгерістерді сынай отырып, өз жырларында дәстүрлі өмір салтының өзгеруін «ақырзаман» деп сипаттады. Ақын ескі дәстүрлердің жоғалуы, адамдар арасындағы сыйластықтың азаюы, қазақ халқының тәуелсіздіктен айырылуы – барлығы да оның шығармаларында «ақырзаманның» көрінісі ретінде бейнеленді.
Зар-заман ақындарының жырларындағы қоғамдық сын
Бұл ағым өкілдері өз заманындағы ұрлық, өсек-аян, парақорлық, алауыздық сияқты құбылыстарды сынай отырып, қоғамның әділетсіздікке бой алдырып бара жатқанын көрегендікпен жырлады. Олардың туындылары қазақтың табиғи болмысын қорғауға және рухани бірлігін сақтауға шақырады. Әсіресе, Мұрат Мөңкеұлының жырларында елге деген сүйіспеншілік, отаршылдықтың кері әсерін түсініп, халықты оятуға ұмтылыс байқалады.
Дулат Бабатайұлының көрегендік жырлары
Зар-заман ақындары арасында Дулат Бабатайұлы ерекше орын алады. Ол халықтың жай-күйін, елдің ішкі бірлігін бұзатын құбылыстарды жырлап, отарлау саясатының қазақтың болашағына төндіретін қаупін ерте аңғара білді. Дулаттың жырлары терең мағыналы, астарлы мазмұнымен ерекшеленеді. Ол халықтың мұңын, елдің жай-күйін бейнелей отырып, «зар заман» кезеңінің қасіретті келбетін шынайы суреттеген.
Зар-заман ақындарының шығармашылық мұрасы
Зар-заман ақындарының шығармалары Кеңес дәуірінде насихатталмады, ал кейбір шығармалары оқулықтардан алынып тасталды. Соған қарамастан, XX ғасырдың соңынан бастап олардың шығармашылығы әдебиеттану ғылымында қайта зерттелді. «Зар-заман» ақындарының шығармаларындағы ұлттық рух пен қоғамдық сананы оятуға бағытталған күрес қазіргі ұрпаққа тағылым беретін мәдени мұра ретінде бағаланды.
Қорытынды
Зар-заман ақындары шығармаларында халқына деген жанашырлықты, ұлттық құндылықтарға деген адалдықты көрсетті. Олар қазақ елінің болашағына алаңдап, өз шығармалары арқылы жұрттың санасын оятуға тырысты. Алайда олар қоғамдағы өзгерістердің алдын алу мүмкін емес екенін де түсінді. Зар-заман ақындарының жырлары халқымыздың рухани мұрасына айналды және болашақ ұрпаққа тағылым болары сөзсіз.
PS: Зар-заман ақындарының шығармаларын терең түсіну үшін олардың тарихи контекстін зерттеп, қоғамдағы өзгерістердің халыққа қалай әсер еткенін пайымдау маңызды.
