Дәстүрлі әнші, өнертанушы Ерлан Төлеутай Абай Құнанбайұлының 180 жылдығы қалай тойланғанын, Абай облысы, Семей өңірі қандай күй кешкені туралы, билік пен бұқараның арасындағы жағдайды баяндап, әлеуметтік желіде жазба жариялады, деп хабарлайды Todayinfo.kz.
Өнертанушы өз сөзін салыстырудан бастады. Абайдың 150 жылдығымен арадағы 30 жылда не өзгерді?
«Биылғы жылдың басты мерекесі болған Абайдың бұл тойын айтпас бұрын әуелі 1995 жылы Қарауылда өткен 150 жылдыққа тоқтала кетейін. Мұндай дүниелер кейде салыстыру арқылы білінеді ғой.
Естеріңізде болса, Абай тойына дайындық 1994 жылдан басталып еді. Ал келесі жылы әзірлік тіпті қыза тұсті. Алдымен: «Егемен Қазақстан» бастаған ел газеттері мен журналдар Абай өмірі мен шығармашылығы жөнінде есебі әр нөмір сайын тағылымды һәм көлемді мақалалар мен ғылыми зерттеулерді тұрақты түрде жариялап тұрды. Ол кезде елге аты шыққан абайтанушылардың барлығының дерлік көзі тірі әрі қазіргідей қаламгерлердің қадірі кетпеген кез, сондықтан ЮНЕСКО көлемінде мерекеленгелі жатқан бұл ұлы тойға қалам қосып, ой тербемеген ақын, жазушы қалған жоқ десек те болады. Теле-радио журналистерінде де тыным болған жоқ, әсіресе ол кездегі жалғыз телеарна дерлік «Қазақстан» ұлттық арнасы мен «Қазақ радиосы» күндіз-түні бір тынбай Абай мұрасының насихаттаушысына айналды. «Қазақфильм» болса, «Абайдың балалық шағы» деген фильм түсіріп, театрлар қойылым қойып дегендей және мұның бәрі мемлекеттің пәрменімен, үкіметтің бақылауымен жүзеге асырылып жатты. «Маған бүкіл қазақ даласы ән салып тұрғандай көрінеді», – деп Г. Потанин айтқандай, сол жылы күллі қазақ даласы Абай рухымен тыныстап, жер-көк, тау мен тас, өзен-көлдер, дала мен қала – тек Абай деп күңіреніп тұрғандай еді. Қысқасы, сол жылы қазақ сақарасына Абай қайта оралғандай күй кешіп едік. Осы орайда әкемнің мына бір сөзі есімнен кетпейді. Бірде Абай рухын ауадан сезгендей болған әкем толқып тұрып, «Аруағыңнан айналайын Абай-ай, жер-дүниені аруағыңмен тебірентіп жатсың-ау!», – деп еді.
Ерлан Төлеутайдың айтуынша, биыл билік Абай тойын тойлауды сөз жүзінде айтқанымен, іс жүзінде тойлауға ықыласыз болды.
«Бұл биліктің Абай тойына көк тиын қаржы бөлмеуінен-ақ білініп қалды. Үкімет теріс қараған соң.олардың қарамағындағы БАҚ да Абай жөнінде жұмған аузын ашқан жоқ десе де болады. Тек той уақыты жақындағағанда ғана қадау-қадау материалдар шыққан болды. Жүйелі жасалған ештеңе көре алмадық. Айтпақшы, ҒА Әдебиет және өнер институты Абай шығармаларының 3 томдық академиялық жинағын шығарды. Әрине, бұл зор еңбек Абай тойына басты тартулардың бірі болды десек, артық айтпағанымыз. Әнші. зерттеуші Еркін Шүкіманның «Абайдың музыкалық мұрасы» кітабы да осы қатарда.
Жә, мұның бәрін тәптіштеп жазып отыруға жол үстінде келе жатқан соң уақыт тар – ары қарай кеттік.
Ары қарай кетсек, бір сөзбен айтқанда, Абай тойының бар салмағы өзінің аты берілген Абай облысына түсті. Соның дәлеліндей барлық той шығынын қарапайым халық пен жергілікті кәсіпкерлер көтердіі. (Үкімет өстіп халыққа той жасатып қоятын осы бір әдетін қашан қояр екен? Мұнайдың миллиардтары қайда?!)», — деді ол.
Сонымен қатар дәстүрлі әнші Абай облысының әкімі Берік Уәлидің ұйымдастырушылық қабілетіне оң баға беріп, ауқымды тойдың жоғары деңгейде өткенін айтты.
«Шынында да Берік әкім бұл тойға бойындағы бар қажыр-қайратын, қабілет-қарымын аямай жұмсап бақты. Иә, барды бар деп айту керек, Берік ініміздің тойды жоғары деңгейде ұйымдасыра білгені сондай, тіпті бұл тойға өз регионынан басқа күллі облыстарды да жұмылдыра алды. Әрине, бұл оңай емес, бұған білік те, бедел де, басқа да керектер керек.
Сонымен 180 киіз үй тігілген Қарауылдағы той тамаша театрландырған салтанатпен өтті. Жинақы әрі тәртіп болды. Үйлердің арасына асфальт, су, электр қуаты, канализация тартылған дегендей. Ортаға орнатылған алып сахна да бүгінгі күн талаптарына сай барынша жарақтандырылыпты. Әдетте мұндай тойлардың бәйгесі мен күресі, айтысы мен басқасы кейде айқай-шу төбелеспен тарап жатады ғой, бұл тойда мұның бірі болған жоқ. Бәрі әділ өтті әрі бәйгелер: балуан күрес – Маңқыстауға, аламан бәйге – Керекуге, тоқ бәйге – Алматыға, жорға – қырғызға, айтыс – Қарағандыға, жүгіру – Оралға, дегендей. Бұл да тойдың өзгеше ерекшелігі болды. Бұған дейін тойдың күллі бас бәйгесін той өткізуші облыс (ас иелері) бауырына басып алуға тырысып, қараулық қылушы еді. Бұл жолы олай болмады, бәйгенің бәрі алысқа кетті. Бұл ұстаным ежелгі бабалар дәстүріне сай. Өйткені ертеде ас иелері бёйгелердің алысқа кеткеніне мүдделі болған, еліне жеткенше астың даңқын Алашқа жайып барсын деп. Ұйымдастырушылар бұл жолы осы үддеден көрінді”, — дейді Ерлан Төлеутай.
Дегенімен өнер жанашыры бүкіл қазаққа ортақ маңызды тойда кеткен олқылықтарды да қалт жібермей, кеткен қателіктерді де тізіп шықты.
Айтуынша ұйымдастырушылар ақын-жазушыларды назардан тыс қалдырған.
«Қалған мәселелердің кейбір жерлері әсіресе ақын-жазушылар туралы менің ойым ақын Айт-ман ағаммен ұштасады. Иә, Абай рухы ақын-жазушыға өкпелі сияқты. Мәселен бұған дейінгі Абай тойының, жалпы осындай жалпы ұлттық жиындардың рупоры болып келген ақын-жазушылар бұл жолы той төрінен көріне алған жоқ. Ұйымдастырушылар оларды негізгі салтанат өткен Қарауылдағы той төріне шығаруға лайық деп таппаған сияқты. Себебі осы – 10-ыншы тамыз күнгі Қарауылда өткен, жоғары лауазымды шенеуніктер қатысқан ұлы салтанатта бірде-бір ақынға сөз берілген жоқ. Ал негізі Абай тойын ақын ашып, жазушы жабу керек еді. Ел болғалы ежелгі жосық солай емес пе еді. Жоқ бұл жолы олай болмады. Тарихта алғаш рет Абай тойын ақын ашпады, жазушы жаппады. Демек, бұл дегеніңіз ақын-жазушылар арасында баяғы Әбіш Кекілбаев, Ақселеу Сейдімбеков заманындағыдай топқа түсетін тұлға қалған жоқ деген сөз. Әйтпесе, Абай ақын-жазушы атаулының пірі емес пе?! Ұлы ұстаздың тойының тағлымды төрі де, аталы сөзі де ақын мен жазушыныкі болуы керек еді. Олай болмады, елдің назары тек айтыс ақындары мен ат бәйгесіне, сосын балуан күреске ауып кеткен. Ал ақын-жазушыны, асқақ әнші мен дәулескер күйшіні кісі екен деп жүрген халықты көрмедім. Бұл ойланатын жағдай.
Дегенмен халықтың көңіл-күйі керемет! Қайда барсаң шад-шадыман қараша, теңіздей толқыған халық. Тіпті олар жоғарғы биліктің тойға қатыспағанына да назар аударған жоқ.», — дейді ол.
Оған қоса, билік басындағылар халықпен бірге болып, бұл тойға қатыспағанын, тіпті міндетті түрде қатысу керек болған Мәдениет және ақпарат министрінің келмегенін сынады.
«Шынында да Астана билігі бұл тойда болған жоқ десе де болады.Тек Сенат төрағасы Мәулен Әшімбаев қана той салтанатын Президент сөзімен ашып берді. Басқа лауазымды шенеуніктердің бірі келген жоқ. Келсе – қайда? Тіпті мұндай мемлекеттік мәдени жиында міндетті түрде болуы тиіс – МәдАқ министрі А. Балаева келмеген! Бұл қай басынғандық?!.
Осы жолғы Абай тойы көзімізді бір сұмдыққа ашып берді. Ол биліктің – халықтан, халықтың – биліктен алыстап бара жатқаны. Иә, жоғарғы билік пен төмендегі бұқараның арасында терең шыңырау пайда болған. Биылғы Абай тойы осыны ашып көрсетті.
Жалпы Шығыс өңірі Кеңес заманынан бері резервацияға айналғаны өтірік емес. 1949 жылдан бастап мұнда ядролық полигон орнап, атом бомбалары жарыла бастады. Сөйтіп Арқаның шығыс сілемі – ядролық у шашқан полигонға, Абай мен Қазыбек би жұрты, оның ұрпақтары бұл аждаһа отында тірідей сыналатын қоян мен тышқанға теңестірілді», — деп жазды дәстүрлі әнші.
Сондай-ақ ол Абай облысының,Семей өңірінің гүлденгенін, қайта жандана бастағанын да атап өтті.
«Ал отыз жылға созылған Назарбаев билігі тұсында оппозиция ордасы деген желеумен Семей өңірі күллі игіліктен құр қалдырылды. Мұның салдары Семей қаласының, оның аудан, ауылдарының азып-тозып кетуіне әкеліп соқты. Бұл орайда Президенттің Абай облысын ашуға пәрмен бергені әрі жаңа облысты басқаруға өзінің сенімді сардары Берік Уәлиді жібергені дұрыс шешім болды деп ойлаймын. Аз уақытта бұрыңғы жүдеу Семей шаһары қайта түлеп, түрленіп қалған. Бәлкім Абай тойының әсері шығар. Дегенмен қарт Семейдің жүзіне қан жүгіріп қапты», — дейді ол.
Сөзін қорыта келе Абайдың 180 жылдығы мен қазақ жеріне келген Дженнифер Лопестің конуерті қатар өткеніндегі өкінішін жеткізіп, мойнына қонған шегірткенің де бір белгісі бар екенін жазды.
«Тойдың кульминациясы 10 тамыз күні Семейдің орталық алаңындағы 50 мың адам жиылған концерт болды. Бұл жиында күллі халық Абайдың әнін шырқады. Осы арқылы халық Абай тойын Лопестің Астана мен Алматыдағы концерті арқылы маңызынан айырамыз, бұқарадан бөліп тастаймыз деген биліктегі бәзбіреулердің жымысқы жоспарының күлін көкке ұшырды. Абайдың 50 мың халық қосыла шырқаған бұл әні Лопесті қолдаушы билікке деген бұқараның протесі секілді болды. Әрине, қазақтың көшелі музыка өнері үшін «әні» қиратушы күшке ие Лопестің келіп тайраңдауы өте ауыр болды. Бұл шын мәнінде ұлттық өнерді тапауға келген дүлей күш еді. Мен ел өнері мен өнерпазының сүйегі жасып қала ма дер қорқып едім. Жоқ, әсте олай болмады 50 мың халық қосыла шырқаған Абай әні 30 мың құл-құтан, сарт-сауан жиылып есірік шашқан Лопес концертінің быт-шытын шығарды. Бұл сақ Томиристің парсы Кир әскерін жеңгендей сұрапыл көрініс болды. Тылсымдарға сену керек, символдарды оқи білу керек. Мәселен Абайдың «Шырылдауық шегіртке, Ыршып жүріп ән салған, Көгалды қуып гөлайттап, Секірумен жазды алған» шегірткесі Лопестің мойнына қонды, осы арқылы Абай бізге шын мәнінде бізге кімнің келгенін аруағымен нұқып көрсетті. Әйтпесе, бір масасы жоқ Алматының қақ ортасындағы стадионда шегіртке қайдан жүр және ол отыз мың тобырдан қалай өтіеді, тербеліс жиілігі өте жоғары жүздеген киловаттық сұрапыл апаратурадан шыққан дыбыс толқындарын қалай жеңгені? Менің символдарды оқи білу керек деп отырғаным сол. Аруағыңнан айналайын, Абай атам-ай! Қазағыңды жебей бер! Той құтты болсын!», — деп түйіндеді ол.
