2025 жылдың басында АҚШ президенті Дональд Трамп Украинаның президенті Владимир Зеленскийге қарсы ерекше қатты сын айтты. Ол Зеленскийді «сайлаусыз диктатор» деп атап, егер тез арада бейбіт келісімге келмесе, «елінен айырылып қалуы мүмкін» деп ескертті. Трамп өзінің әлеуметтік желідегі жазбасында Зеленскийді тек «орта деңгейдегі комик» деп кемсітіп, Украинадағы соғысқа оны айыптады. Трамптың айтуынша, Зеленский «АҚШ-ты бұл басталмауға тиіс және жеңіспен аяқталмайтын соғысқа $350 миллиард жұмсауға көндірді» деп мәлімдеді. Сондай-ақ, ол Зеленскийдің соғыс уақытында сайлау өткізбей отырғанын сынға алып, оның АҚШ президенті Джо Байденді «қуыршақтай ойнатқанын» айтты. Мұндай пікірлер бұрынғы АҚШ пен Украина басшылары арасындағы бұрыннан келе жатқан достық қарым-қатынасқа сызат түсіріп, Вашингтон мен Киев арасындағы текетіресті күшейтті. Todayinfo порталы қазіргі халықаралық жағдайды сараптап, жазба әзірледі.
Зеленский бұл айыптауларға сабырлы, бірақ өткір жауап қатты. Ол Трамптың мәлімдемелерін Ресей таратқан жалған ақпаратқа негізделген деп сипаттады. «Өкінішке қарай, президент Трамп – біз үлкен құрметпен қарайтын елдің көшбасшысы – ресейлік жалған ақпарат кеңістігінде өмір сүреді» деді Зеленский Киевте журналистерге. Зеленский Трамп командасын шындыққа жүгінуге шақырып, мұндай негізсіз айыптаулардың Украинаға оң әсері жоқ екенін ескертті. Трамп Зеленскийдің бұл сөзіне тағы да әлеуметтік желіде шабуылмен жауап беріп, Зеленскийді «АҚШ-тың қолдауына лайық емес, өз елін күйретіп отырған басшы» деп айыптады.
Трамптың Зеленскийге қарсы бұл соңғы сындары АҚШ-тың Украинаға қатысты саясатына алаңдаушылық туғызды. Еуропадағы одақтастар, әсіресе Шығыс Еуропа елдері, Вашингтон мен Киев арасындағы пікірталастың ушығуын үреймен қабылдады. Еуропа лидерлері дереу Украинаға қолдауды қуаттап, Трамптың мәлімдемелері Мәскеудің мүддесіне сай келуі мүмкін екенін ашық айтты. Мысалы, Ұлыбританияның премьер-министрі Кеир Стармер Зеленскийді қолдап, оны «демократиялық жолмен сайланған көшбасшы» деп атап, соғыс жағдайында сайлау өткізбеу қалыпты екенін (Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Ұлыбританияның өзі де сайлау өткізбегенін) тілге тиек етті. Стармер Трамптың «диктатор» деген сөзін орынсыз деп, барлық одақтастарды Украина төңірегінде бірігуге шақырды.
Вашингтон мен Киев арасындағы бұл сөз соғысы Мәскеуде қызығушылықпен бақыланды. Өйткені АҚШ саясатындағы ауытқулар Ресейдің Украинаға қатысты стратегиясына тікелей әсер етеді. Кремль Трамптың сынын өз мүддесіне пайдаланып, Батыс ынтымағының әлсіреу мүмкіндігін қуана қарсы алды. Нәтижесінде, Трамп, Зеленский және Путин арасындағы жеке риторика деңгейіндегі текетірес үлкен геосаяси салдарға ие болып отыр.
Ресей–Украина соғысына деген көзқарастар
Дональд Трамптың соғысқа қатысты ұстанымы
Дональд Трамп Украинаның Ресейге қарсы соғысына қатысты скептикалық және прагматикалық көзқарас білдіріп келеді. Ол президенттік қызметте болғанда (2017–2021 жж.) Ресейдің Украинаны кең көлемде басып кіруіне жол бермес едім деп бірнеше рет мәлімдеді. Трамптың пікірінше, бұл соғыс «басталмауға тиіс соғыс» еді және оны тез арада бейбіт келіссөздер арқылы аяқтауға болады. 2023–2024 жылдары сайлауалды кампаниясында Трамп соғысты 24 сағат ішінде тоқтатуға қауқарым жетеді деп мәлімдеп, егер қайта сайланса, Путин мен Зеленскийді келісімге мәжбүр ететінін айтқан. Ол Украинаны қолдауға бөлінген қаржы мен қару-жарақтың көлемін сынап, Еуропа елдері жеткілікті үлес қоспай отыр деп шағымданды. Алайда, деректерге көз жүгіртсек, Еуропа елдері мен ЕО Украинаға АҚШ-тан да көп көмектескен: мысалы, 2022–2023 жылдары Еуропа (ЕО плюс жеке мемлекеттер) Украинаға $137,9 млрд көмек бөлсе, АҚШ шамамен $119 млрд бөлген. Трамп мұндай фактілерді жоққа шығарып, өз саясатын ақтау үшін кейде расталмаған сандар мен мәлімдемелер қолдануда (мысалы, «соғыс салдарынан миллиондаған адам қаза тапты» дегені шындыққа жанаспайды).
Трамп үшін басым мақсат – АҚШ мүддесі мен американдықтардың қауіпсіздігі. Ол Украинаны қолдауға жұмсалған қомақты қаржы АҚШ-тың өз қауіпсіздігі мен экономикасына зиян тигізуі мүмкін деп санайды. Оның пайымдауынша, Еуропа қауіпсіздігі үшін Америка шамадан тыс төлеуде, ал еуропалықтар «арқасын кеңге салып отыр». Сондықтан Трамп әкімшілігі (қайта билікке келген жағдайда) Ресейді оқшаулауға бағытталған қазіргі саясатты өзгертіп, Мәскеумен тікелей мәмілеге келуді жөн көруі ықтимал. Нақтырақ айтқанда, ол Мәскеумен келіссөз жүргізіп, Украинаға қысым көрсету арқылы соғысты тоқтатуға тырысатынын аңғартты. Бұл ұстаным Мәскеуге тиімді, себебі Украинаны соғыс бастады деп айыптау және Зеленский үкіметін беделсіздендіру Ресейдің нарративімен үндесіп тұр.
Сонымен бірге, Трамп өзін соғысқа қарсы, бейбітшілік үшін күрескер ретінде көрсетуге тырысады. Ол «ешкімнің қаза тапқанын қаламаймын, мен үшін бастысы – соғысты тоқтату» деген сыңайда сөйлеп, Ресей мен Украинаны татулыққа шақыратынын айтады. Алайда, сыншылардың пікірінше, Трамптың мұндай «бейбітшілік жоспары» Украинаның өмірлік мүдделеріне нұқсан келтіріп, Мәскеудің басқыншылығын іс жүзінде ақтап алу қаупін тудырады. Себебі Украинаға қысым жасау арқылы қол жеткен келісім ұзақ мерзімді әділ бейбітшілікке әкелмеуі мүмкін, керісінше, агрессорды марапаттау болмақ.
Владимир Зеленскийдің соғысқа қатысты ұстанымы
Украина президенті Владимир Зеленский үшін бұл соғыс – елінің өмір сүруі, тәуелсіздігі және территориялық тұтастығы үшін күрес. Зеленский халықаралық аренада Украинаның ұстанымын табанды қорғап келеді: ол Ресей агрессиясын ашық айыптап, Украинаның бір шаршы жері де берілмейтінін қайта-қайта атап өтуде. Зеленскийдің айтуынша, егер қазір агрессорға қарсы тұрылмаса, Ресей тек Украинаны ғана емес, басқа да көрші мемлекеттерді нысанаға алуы мүмкін. Сондықтан бұл соғыс тек украин халқының ғана емес, бүкіл демократиялық әлемнің құндылықтарын қорғау жолындағы шайқас деп түсіндіреді.
Зеленский бейбітшілікке қарсы емес, бірақ бейбітшілік әділ және Украина шарттарын ескере отырып орнауы тиіс деп шарт қояды. 2022 жылдың соңында Зеленский бейбіт келісімнің 10 тармақтан тұратын өз жоспарын ұсынды, онда басты талап – Ресей әскерін барлық оккупацияланған украин аумағынан толық шығару және Украина шекарасының халықаралық деңгейде мойындалған қалпына келтірілуі. Ол сондай-ақ ядролық қауіпсіздік, азық-түлік қауіпсіздігі, соғыс қылмыскерлерін жауапқа тарту секілді мәселелерді қамтыған жан-жақты ұсыныс жасады. Алайда, Мәскеу бұл шарттарды қабылдаудан бас тартып келеді.
Трамптың қысымына Зеленскийдің ұстанымы анық: Украина егемендігін саудаға салмайды. «Ешкім де бізді берілуге мәжбүрлей алмайды», – деді Украина Сыртқы істер министрлігінің өкілі Андрей Сыбига Трамптың сөздеріне жауап ретінде. Зеленский мен оның үкіметі Украинаны ешбір жағдайда бөлуге, территориясынан бас тартуға жол бермейтінін айқын білдірді. Тіпті одақтас АҚШ тарапынан келетін қысым болса да, Украина халқы мен басшылығы үшін ел бірлігі мен бостандығы – ең жоғарғы құндылық. Зеленский соғыс уақытында конституцияға сай сайлау өткізбеу туралы шешімін де түсіндірді: әскери жағдай кезінде ұлттық қауіпсіздік пен бірлік басты орында, ал демократияның қалыпты процестері соғыс аяқталғаннан кейін жалғасады. Бұл ұстанымды батыс одақтастары да түсіністікпен қабылдап отыр, себебі тарихи тұрғыда соғыс жағдайында сайлау өткізуді көптеген елдер тоқтата тұрған (мысалы, Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Ұлыбритания).
Зеленскийдің көзқарасы бойынша, Ресеймен қандай да бір келіссөздерге бару үшін алдымен Кремль шын ықылас танытып, әскерін тоқтату керек. Ол «агрессор тек күшті тіл түсінеді» деп санайды және Украина әскері майданда мүмкіндігінше табысқа жетпейінше, Мәскеуді конструктивті диалогқа отырғызу қиын деп есептейді. Дегенмен, Зеленский Батыс одақтастарының көмегіне мұқтаж екенін де жасырмайды: Украина соғысты жалғастыру үшін қаржылық, әскери, гуманитарлық қолдаудың ұзақмерзімді болатынына сенім артады. «Біз Еуропаның бірлігіне және Американың прагматизміне үміт артамыз,» – деді Зеленский бейнеүндеуінде, АҚШ-тағы саяси өзгерістерге ишара жасап. Ол тіпті АҚШ-тың жаңа әкімшілігінің көңілінен шығу үшін креативті қадамдар жасауға әзір екендігін көрсетті – мысалы, АҚШ компанияларына Украина жер қойнауындағы пайдалы қазбаларды игеруге құқық беріп, оның есесіне қауіпсіздік кепілдерін алу идеясын ұсынғаны белгілі. Бұл ұсыныс Украина басшылығының қаншалықты күрделі жағдайға тап болғанын және қауіпсіздікке кепілге қол жеткізу үшін экономикасын да ставкаға қоюға мәжбүр екенін көрсетеді.
Владимир Путиннің соғысқа қатысты ұстанымы
Ресей президенті Владимир Путин үшін Украинадағы соғыс – өз елінің геосаяси мүдделерін қорғау және кеңейту жолындағы әрекет. Путин 2022 жылы 24 ақпанда Украинаға қарсы кең ауқымды әскери басқыншылық бастағанын «арнайы әскери операция» деп атап, оның мақсаты Украинаны «нацистерден тазарту» және Ресейдің қауіпсіздігін қамтамасыз ету деп түсіндірді. Кремльдің ресми насихаты бойынша, НАТО-ның шығысқа ұмтылуы және Батыстың Украинаға ықпалы Ресейге тікелей қатер төндірген, сондықтан күш қолданудан басқа шара қалмаған-мыс. Бұл ұстанымды әлем лидерлерінің көбі қабылдамайды, себебі Ресейдің әрекеті айқын басқыншылық және халықаралық құқықтың өрескел бұзылуы ретінде бағаланып отыр.
Соғыс басталғалы бері Путин келіссөздер мүмкіндігін біресе жоққа шығармай, біресе шарт қоюмен келеді. «Біз ешқашан келіссөзден бас тартқан емеспіз. Біз бұл жанжалды саяси-дипломатиялық жолмен шешуге дайынбыз, бірақ келіссөздер барлық тараптардың, соның ішінде біздің де мүдделерімізді ескеруі тиіс,» – деді Путин 2024 жылдың мамырында Қытайдың Синьхуа агенттігіне берген сұхбатында. Бұл мәлімдеме оның бейбіт келісімге келу ниеті тек өз шарттарын орындаған жағдайда ғана мүмкін екенін аңғартады. Путин Украинаны бейтарап мәртебеге көшіріп, Қырым мен Донбасстағы (сонымен қоса 2022 жылы жаулап алған Запорожье, Херсон облыстарының бөліктері) Ресейдің бақылауын іс жүзінде мойындатуды көздейді. Ресей Конституциясына енгізілген өзгертулер арқылы аннекцияланған украин жерлерін Ресейдің ажырамас бөлігі деп жариялап қойды, сондықтан бұл аймақтар бойынша саудаласпаймыз деп мәлімдеуде.
Бүгінде Путиннің басты ұстанымы – уақытты созу және Батыстың шаршауын күту. Ол Украина даласындағы соғысты созып, адам ресурстары мен қару-жарақ жөнінен өз артықшылығына сенім артады. Сонымен қатар, Украинаның батыстық одақтастары бірте-бірте ішкі саяси дағдарыстарға ұшырап, қолдауды азайтады деп үміттенеді. Трамптың Украинаға қатысты сыны мен Батыста пайда болған пікірталастар Путиннің осы үмітін күшейткен сыңайлы. Мәскеу Вашингтон мен Киев арасындағы жарықшақты өз пайдасына жаратуға тырысып отыр, мысалы, Ресей тарап Америкамен тікелей келіссөздерді қуана қолдайтынын білдірді. Путин «АҚШ пен Ресей арасындағы сенімді арттырмай, Украинада табысқа жету қиын» деп, мәселені Москва мен Вашингтон арасындағы үлкен мәміле шеңберінде шешкісі келетінін аңғартты. Бұл Украина мен Еуропаны тыс қалдырып, ұлы державалар арасында Украина тағдырын шешу сценарийіне ұқсайды, және оны Украина мен көптеген батыс елдері қабылдамайтыны анық.
Сонымен бірге, Путин соғыс аясында Ресейдің Шығыс бағытында жаңа одақтастар мен нарықтар табуына күш салды. Батыстың қатаң санкциялары әсерінен Ресей экономикасы Еуропаға тәуелділігін азайтып, Қытай, Үндістан, Таяу Шығыс елдерімен сауда-саттықты ұлғайтуда. Қытай Мәскеуге негізгі тірек болды: Ресейдің соғысқа қажет дрон, чип секілді технологияларды Қытай жанама түрде жеткізіп, батыстық санкциялардың айналып өтуіне жағдай жасауда. Бұл да Путиннің соғысты жалғастыру қабілетін арттыратын факторлардың бірі.
Қорыта айтқанда, Путин бұл соғысты өзінің тарихи миссиясы ретінде қарастырады. Ол Кеңес Одағының тарауы нәтижесінде Ресей жоғалтқан ықпал аймақтарын қайтаруды көздейді және Украина оның осы мақсатындағы басты кедергі. Сол себепті, соғыс Путин үшін өте жоғары ставкалы ойын: жеңілсе, режимі үшін қатер, жеңсе, империялық мақсаты орындалмақ. Міне, сондықтан ол қазіргі таңда тек күшейе түскен Батыс қысымына және Украина қарсылығына қарамастан, шегінетін ниет танытпай отыр.
АҚШ–Ресей–Украина үштағанындағы мүмкін өзгерістер
Украина соғысы басталғалы халықаралық сахнада АҚШ–Ресей–Украина арасындағы қарым-қатынастың үштағаны қалыптасты деуге болады. 2022–2023 жылдары бұл үштағандағы рөлдер айқын болды: АҚШ пен одақтастар Украинаға жан-жақты қолдау көрсетті, Ресей халықаралық оқшаулауда қалды, ал Украина Батыс көмегімен өз егемендігін жанқиярлықпен қорғады. Алайда, 2024 жылдың соңында және 2025 жылдың басында бұл теңгерім өзгеріске ұшырауы ықтимал белгілер байқалды, әсіресе АҚШ саяси аренасындағы өзгерістерге байланысты.
Байден әкімшілігінің кезінде АҚШ Украинаны табанды қолдады: қаржылай, қару-жарақ, барлау ақпараты, дипломатиялық қолдау – барлығы толық көлемде берілді. Вашингтон Мәскеумен тікелей қақтығысты қаламаса да, Кремльмен арада ешқандай келіссөз жүрмейтіні анық еді; барлық диалог форматы Украина өкілдері қатысатын көпжақты деңгейде ғана жүзеге асты. АҚШ Ресейге қарсы бұрын-соңды болмаған санкциялар салып, халықаралық ұйымдарда Мәскеуге қысым көрсетуге мұрындық болды. Нәтижесінде, 2022-2024 жылдары Ресей халықаралық сахнада оқшауланып, ал Украина Батыс әлемінің қолдауымен өз позициясын нығайтты.
Трамптың ықтимал қайта билікке келуі бұл динамиканы түбегейлі өзгертуі мүмкін. Жоғарыда айтылғандай, Трамптың мәлімдемелері оның Украинаға қолдауды азайтып, Ресеймен ымыраласу жолын таңдайтынын аңғартады. 2025 жылдың ақпанындағы жағдайды елестетсек: Трамп қызметіне кіріскен алғашқы айда-ақ Ресей президенті Путинмен телефон арқылы сөйлесіп, жоғары деңгейлі кездесулер жоспарын талқылағаны хабарланды. Вашингтон мен Мәскеу арасында үшінші тарапсыз жеке байланыс арнасы қалпына келгендей болды. Сауд Арабиясының астанасы Эр-Риядта АҚШ және Ресей өкілдері соғысты тоқтату жолдарын талқылағаны айтылып, ол кездесу Украина мен Еуроодақ өкілдерінсіз өткені белгілі болды. Бұл жаңалық Киев пен Брюссельді қатты алаңдатты: Вашингтон мен Мәскеу Украина тағдырын Украинаның өзінен тыс талқылауы олардың өмірлік мүдделерін елеусіз қалдыруы мүмкін деген қауіп туындады.
Егер АҚШ расында Украинадан теріс айналып, Ресейді оқшаулауды доғарса, үштағанның балансы Мәскеу пайдасына өзгереді. Украина тек Еуропа одақтастарына арқа сүйеуге мәжбүр қалады, ал бұл қолдау көлемі әлемдік держава АҚШ-тың қолдауын алмастыруға жеткіліксіз болуы ықтимал. НАТО елдерінің өзінде де бірлік сынаққа түсуі мүмкін: Шығыс Еуропа (Польша, Балтық елдері) соғысты жалғастырып, Ресей агрессиясын кері қайтаруды жақтаса, кейбір Батыс Еуропа елдері (мысалы, Венгрия тәрізді Ресейге бүйрегі бұратындар) АҚШ үлгісімен Украинаға көмекті қысқартуды қолдауы мүмкін. Дегенмен, Еуропаның жетекші державалары – Ұлыбритания, Германия, Франция – әзірге Украинаға қолдауды сақтайтынын және Трамптың сынына қарамастан бірлікті бұзбайтынын мәлімдеуде. Мысалы, Британия премьері Стармер Вашингтондағы риторика өзгерісіне жауап ретінде бүкіл халықаралық қауымдастықтың «бәріміз бірге жұмыс істеуіміз қажет» екенін айтып, Украинаға адалдық танытты.
Вашингтондағы бағыттың ауысуы Мәскеуге дипломатиялық тыныс береді. Путин және оның сыртқы істер министрлігі АҚШ-пен қайта диалог орнауын оң қабылдап, тіпті АҚШ–Ресей саммитін өткізуді ұсынды. Путин «Трамп мырзамен жақын арада жүздесуге дайынмын, біздің командамыз күн тәртібіндегі маңызды мәселелерді, соның ішінде Украина мәселесін талқылауға әзірлік жасап жатыр» деген мазмұнда мәлімдеме жасады. Мәскеу Вашингтонмен тікелей сөйлесуде өз шарттарын барынша өткізуге тырысады, мысалы, Украинаның бейтарап мәртебесі, санкциялардың алынуы, НАТО-ның шығысқа кеңеймейтіні туралы келісім, т.с.с. Кремль үшін қолайлы келісім – Украинаға тиімсіз болары анық, сондықтан бұған Киевтің көнуі екіталай.
Осылайша, АҚШ–Ресей–Украина үштағанында үлкен өзгеріс болуы мүмкін: егер АҚШ пен Ресей ымыраға келсе, онда Украина шетке ысырылып, мәміле объектісіне айналу қаупі бар. Ал бұл халықаралық құқық принциптеріне қайшы және әлемдік тәртіпке қатер төндіретін прецедент болады деп санайтындар көп. Бұған қарсы, егер АҚШ-тың Украинаны қолдау саясаты өзгеріссіз қалса (мысалы, Конгресс пен қоғам қысымы Трамптың беталысын тежесе), онда үштаған қазіргі қалпында сақталады – яғни, АҚШ пен Украина бір тарапта, Ресей қарсы тарапта. Бұл жағдайда соғыс ұзаққа созылып, Кремльге қысым жалғаса береді.
Қорыта айтқанда, Вашингтондағы саясаттың бағыты Украина соғысының тағдырын айқындауда шешуші факторлардың бірі. АҚШ–Ресей–Украина қарым-қатынасы алдағы уақытта не кең ауқымды мәміле (Үлкен держава келісімі) жолына түсуі, не қазіргі текетірес күйінде жалғаса беруі ықтимал. Оның қайсысы іске асатыны Трамп пен оның айналасының қадамдарына, сондай-ақ Украина мен одақтастарының осы сын-қатерге реакциясына байланысты болмақ.
Халықаралық ұйымдар мен блоктардың реакциясы
Украинадағы соғыс және оған қатысты Трамп–Зеленский–Путин арасындағы текетіреске жаһандық деңгейде көптеген халықаралық ұйымдар мен елдер үн қосты. Біріккен Ұлттар Ұйымы (БҰҰ), Еуропалық Одақ (ЕО), Қытай, НАТО сынды негізгі акторлар мен өзге де халықаралық құрылымдар әрқайсысы өз бағытымен әрекет етуде. Олардың дипломатиялық қадамдары, экономикалық санкциялары және саяси мәлімдемелері қақтығыс барысына айтарлықтай әсер етті және болашақ сценарийлерге жол салуда.
Біріккен Ұлттар Ұйымы (БҰҰ)
БҰҰ жарғысының кепілі ретінде бұл ұйым Украинадағы соғысқа бірден және анық реакция білдірді. БҰҰ Бас хатшысы Антониу Гутерриш Ресейдің Украинаға басып кіруін ашық айыптап, оны БҰҰ Жарғысы мен халықаралық құқықтың өрескел бұзылуы деп атады. Соғыстың басталуына орай 2022 жылы ақпанда өткен БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің төтенше отырысында Бас хатшы «Бұл соғысты тоқтатыңыз» деп тікелей үндеу жасағаны есте. Алайда, Қауіпсіздік Кеңесінде Ресейдің тұрақты мүше ретіндегі вето құқығы кез келген шешім қабылдауды тосқауылдап тастады. Соған қарамастан, БҰҰ Бас Ассамблеясы шұғыл әрекетке барып, 2022 жылғы наурызда 141 мемлекеттің қолдауымен Ресей агрессиясын айыптаған және Ресей әскерін Украинадан толық шығаруды талап еткен қарар қабылдады. 5 мемлекет (Ресей, Беларусь, Сирия, Солтүстік Корея, Эритрея) қарсы дауыс берсе, Қытай бастаған 35 ел қалыс қалды. Бұл дауыс беру халықаралық қауымдастықтың басым бөлігінің Ресей әрекетін қабылдамайтынын көрсетті.
БҰҰ әрі қарай да бірнеше резолюция қабылдап, мысалы, 2022 жылдың қазанында Ресейдің Украинаның төрт облысын заңсыз аннексиялауын жарамсыз деп таныды (143 ел қолдап дауыс берді). БҰҰ-ның гуманитарлық ұйымдары Украинадағы жағдайға орай ең үлкен гуманитарлық операциялардың бірін жүзеге асырды: миллиондаған босқындарға көмек, ел ішінде ішкі көшуге мәжбүр болған тұрғындарға қолдау, азық-түлік пен медицина жеткізу шаралары атқарылды. Бас хатшы Гутерриш Түркия президенті Режеп Тайып Ерdoğanмен бірге маңызды дипломатиялық келісімге қол жеткізді – 2022 жылғы шілдеде Қара теңіз арқылы украин астық экспортына мүмкіндік берген мәміле жасалды. Бұл мәміле әлемдік азық-түлік дағдарысының алдын алуда шешуші рөл атқарды. Алайда 2023 жылы Ресей бұл астық келісімінен шыққан соң, БҰҰ келісімді қалпына келтіру үшін тырысып бақса да, нәтиже шықпай тұр.
Соғыстың 1000 күні өтуіне орай (2024 жылдың қарашасы) БҰҰ Бас хатшысы «Украинадағы соғысты әділ бейбітшілікпен аяқтайтын уақыт жетті» деп мәлімдеді. Оның айтуынша, «Бұл соғыс қазіргі заманның қауіпті бөліністерін тереңдетіп, жаһандық тұрақтылыққа нұқсан келтіруде. Оны тоқтату керек. Бейбітшілік орнауы үшін БҰҰ Жарғысы, халықаралық құқық және Бас Ассамблея шешімдеріне сай әділетті шешім табылуы тиіс«. БҰҰ кез келген бітімгерлікке немесе араағайындыққа өз тарапынан көмек көрсетуге дайын екенін білдіруде. Бірақ іс жүзінде, Украина мен Ресей арасындағы тікелей келіссөздердің жоқтығы және ұрыс қимылдарының жалғасуы БҰҰ-ның жанжалға араласу мүмкіндігін шектеп отыр.
Трамптың Украинаға қатысты мәлімдемелеріне БҰҰ ресми түрде тікелей реакция берген жоқ, себебі бұл жекелеген тұлғаның пікірі ретінде қарастырылады. Дегенмен, АҚШ-тың саясатындағы кез келген өзгеріс БҰҰ үшін маңызды: егер Вашингтон Украинаны қолдауды азайтса немесе Ресеймен ымыраға келсе, бұл БҰҰ қабырғасында да байқалуы мүмкін (мысалы, жаңа қарарлар қабылдау немесе бар ұстанымды жұмсарту тұрғысынан). Әзірге, БҰҰ шеңберінде Украина мәселесінде анық бөлініс бар: Батыс елдері мен олардың одақтастары Украина тәуелсіздігін толық қолдайды, ал Ресей мен бірнеше серіктестері (Беларусь, Сирия және Қытай, Үндістан сияқты қалыс қалушылар) Мәскеуді тікелей айыптаудан бойын аулақ ұстап отыр.
Еуропалық Одақ (ЕО)
Еуропалық Одақ Украинадағы соғысқа байланысты ең белсенді және қатаң реакция танытқан аймақтық ұйымдардың бірі болды. ЕО үшін бұл соғыс Еуропадағы қауіпсіздік тәртібіне төнген ең ірі қатер деп бағаланды. Сондықтан, 2022 жылдың ақпанынан бастап ЕО Ресейге қарсы бұрын-соңды болмаған санкциялар сериясын енгізді. 2025 жылдың басына қарай ЕО Ресейге қарсы 15 пакет санкция қабылдады (2025 жылдың ақпанында 16-пакет дайындалып жатқаны хабарланды). Бұл санкциялар Ресей экономикасының түрлі салаларын нысанаға алды: мыңдаған ресейлік лауазымды тұлғалар мен олигархтардың активтері тоқтатылды және оларға виза шектеуі енгізілді; Ресей Орталық банкінің Еуропадағы жүздеген миллиардтық резервтері бұғатталды; негізгі ресейлік банктер SWIFT халықаралық төлем жүйесінен ажыратылды; Ресейге жоғары технологиялы жабдықтар мен қос мақсаттағы (әскери және азаматтық) тауарлардың экспорты тоқтатылды; көмір, болат, ағаш, алтын секілді ресейлік шикізаттардың импортына тыйым салынды; ең маңыздысы – Ресей мұнайына эмбарго және бағалық шектеу қойылды (теңіз арқылы тасымалданатын мұнай барреліне $60 шектеу, бұл шешімге «Үлкен жетілік» елдері де қосылды). 2023 жылдың ішінде Еуропа Ресей газынан айтарлықтай бас тартып, энергетикалық тәуелділігін күрт азайтты. Көп жылдар бойы өзара тығыз экономикалық байланыста болған Еуропа мен Ресей арасындағы сауда-саттық соғыс басталғалы құлдырап кетті, нәтижесінде Ресей ЕО-ның ірі сауда серіктестерінің тізімінен шығарылды.
ЕО сонымен қатар Украинаға тікелей қолдау көрсету бойынша үлкен қадамдар жасады. 2022 жылдың маусымында Украинаға ЕО-ға үміткер ел мәртебесі берілді, бұл украин халқына соғыстың ауыр күндерінде маңызды саяси жігер берді. Қаржылық және гуманитарлық көмек көлемі жүздеген миллиард еуроға жетті: 2023 жылы ЕО Украинаға €18 млрд макроқаржылық көмек бөлді, ал мүше мемлекеттер екіжақты негізде тағы ондаған миллиард еуро қаржы ұсынды. Әскери қолдау жағына келсек, Еуропа елдері алғашында сақ болғанымен, уақыт өте келе Украинаға ауыр қару-жарақ беру ісінде лидеркке айналды. 2022-2024 жж. ЕО елдері Украинаға €48,3 млрд көлемінде әскери көмек беруге міндеттеме алды. Оның ішінде ЕО бюджетіндегі Еуропалық бейбітшілік қоры арқылы €6 млрд-тан астам қаржы бөлініп, ол Украинаға қару сатып алуға жұмсалды. Жеке мүше елдер (Польша, Балтия, Скандинавия, Германия, Франция, т.б.) танктер, әуе шабуылынан қорғаныс жүйелері, артиллерия және оқ-дәрі жөнелтті. 2023 жылдың соңында ЕО елдері Украинаға бір миллион оқ-дәрі жеткізу туралы бірлескен бастама көтерді, бұл да соғыс кезінде одақтастардың үйлесімді жұмысын көрсетеді.
Саяси аренада Еуропалық Одақ үнемі Украинаны қолдап келеді. Брюссельде өткен саммиттерге Зеленский бірнеше рет бейнебайланыс арқылы немесе жеке өзі қатысып, еуропалық лидерлерден тікелей қолдау алды. ЕО Кеңесінің президенті Шарль Мишель және Комиссия президенті Урсула фон дер Ляйен соғыс басталғалы Киевке бірнеше мәрте барды. 2023 жылдың ақпанында, соғыстың бір жылдығына орай, Брюссельде арнайы Украина-ЕО саммиті өткізіліп, Украинаның соғыс кезіндегі реформалары және соғыстан кейінгі қайта қалпына келтіру жоспары талқыланды. ЕО дипломатиясының жетекшісі Жозеп Боррель «Бұл соғысты Украина жеңуі тиіс, сонда ғана Еуропада тұрақты бейбітшілік орнайды» деген тұжырымды ашық айтты. Яғни, ЕО жеңіске жеткенше қолдау тоқтамайды деп уәде етуде.
Трамптың Украинаға қатысты соңғы пікірлеріне Еуропада алаңдаушылық білдіргенімен, ЕО ұжымдық ұстанымын өзгертпейтінін көрсетті. Керісінше, Трамптың «Зеленский – диктатор» деген сөзі еуропалық жетекшілер арасында оны қолдауды бұрынғыдан да қатты білдіруге түрткі болды. Мысалы, Ұлыбритания премьері Стармер (Британия ЕО мүшесі болмаса да, Еуропаның басты елдерінің бірі) Зеленскийді қатты қолдап мәлімдеме жасады. Франция президенті Эммануэль Макрон да Зеленскиймен тұрақты байланыста болып, қандай жағдайда да Украинаны тастап кетпейтінін айтты. Германия бастапқыда сақ қимылдағанмен, қазір Украинаға негізгі әскери көмектің бірі – Leopard 2 танктерін жеткізіп, және ПВО жүйелерін беріп отыр. Бұл елдің канцлері Олаф Шольц Украинаға қолдау көрсетуді «Батыстың демократиялық құндылықтарын қорғау жолы» деп атап, соғыс ұзаққа созылса да сабыр сақтау керек деді.
Сонымен, Еуропалық Одақтың реакциясы бірнеше бағытта айқын көрінді:
- Санкциялар: Ресей экономикасын әлсірету үшін жан-жақты санкциялық қысым (қазіргі таңда 1200-ден астам жеке тұлға және жүздеген ұйым тізімде, мұнай-газ секторы нысанада, әскери технология импортына тосқауыл қойылған).
- Әскери және қаржылай көмек: Украинаға қару, техника, қаржы және босқындарды қабылдау бойынша бұрын-соңды болмаған қолдау көрсетілуде. ЕО шеңберінде алғаш рет соғыс жүріп жатқан елге қару-жарақ сатып алу үшін ортақ қаржы (Бейбітшілік қоры) жұмсалды.
- Дипломатия: Украинаға саяси қолдау білдіру, БҰҰ және басқа алаңдарда Украина мүддесін қорғау, сонымен бірге соғысты тоқтату үшін Қытай, Түркия сияқты араағайын елдермен диалог жүргізу (оларды Ресейге ықпал етуге шақыру).
- Болашақ интеграция: Украинаға ЕО есігін ашық ұстау арқылы үміт беру, соғыс біткен соң оны Еуропа отбасының толыққанды мүшесі етуге даярлық бастау.
ЕО әрекеттерінің әсері Ресейге ауыр тиюде, дегенмен бірден нәтиже бере қоймады – Мәскеу әлі де соғыс жүргізіп жатыр. Алайда, ұзақ мерзімде санкциялар Ресейдің әскери қуатын әлсіретіп, экономикалық-технологиялық артта қалуына соқтыруы мүмкін деп бағалануда. Ал Украина ЕО қолдауымен экономикасын ұстап тұр және армиясының қажеттіліктерін өтеп келеді. Ең үлкен сын-қатер – Батыс бірлігінің сақталуы: егер АҚШ тайқып кетсе, Еуропа одағы жалғыз өзі бұл жүкті қаншалық көтере алатыны белгісіз. Бірақ қазіргі белгілерге қарағанда, ЕО Украинаға көмекті жалғастыра бермек, тіпті АҚШ саясаты өзгерсе де, Еуропа өз бетінше Украинаға қауіпсіздік кепілдерін беруді немесе көмекті ұлғайтуды қарастыратын болады.
Қытай Халық Республикасы (ҚХР)
Қытай Украинадағы соғысқа қатысты екіұшты ұстаным ұстанды: бір жағынан, өзін бейтарап және бейбітшілік іздеуші ретінде көрсетсе, екінші жағынан, Мәскеумен стратегиялық серіктестігін сақтады. ҚХР ресми позициясы соғыстың алғашқы күнінен бастап «барлық елдердің территориялық тұтастығы құрметтелуі тиіс» және «барлық тараптардың қауіпсіздік алаңдаушылықтары ескерілуі керек» деген екі тезисті бірге айту болды. Бірінші тұжырым Украина аумағының бөлінбеуін қолдаса, екіншісі Ресейдің НАТО кеңеюіне қарсы аргументін жанамалайды.
2023 жылдың ақпан айында, соғыстың бір жылдығына орай, Қытай сыртқы істер министрлігі Украина дағдарысын саяси жолмен реттеу туралы 12 тармақтан тұратын мәлімдеме жариялады. Бұл құжатты кейбір БАҚ «Қытайдың бейбіт жоспары» деп атады. Жоспарда мынадай қағидалар бар:
- Барлық елдердің егемендігін құрметтеу;
- Суық соғыс менталитетінен бас тарту (яғни, блоктық қарсыластықты тоқтату, бұл НАТО-ға сілтеме);
- Соғыс қимылдарын тоқтату үшін атысты тоқтату және бейбіт келіссөздерді бастау;
- Гуманитарлық дағдарысты шешуге атсалысу;
- Азаматтық тұрғындарды қорғау және әскери тұтқындармен алмасуды қолдау;
- Ядролық қауіпке жол бермеу (ядролық қаруды қолдану немесе қолданамыз деп қорқытуды айыптау);
- Астық экспортын қамтамасыз ету (Қытай да БҰҰ секілді азық-түлік қауіпсіздігіне мән бергенін көрсетті);
- Біржақты санкцияларға қарсы шығу (яғни, Ресейге салынған Батыс санкцияларын заңсыз деп есептейді);
- Жеткізу тізбектерінің тұрақтылығын қамтамасыз ету;
- Қақтығыс кейінгі қалпына келтіруді қолға алу.
Бұл ұсыныстар өте жалпы сипатта болды және нақты бітім жолын ұсынған жоқ, тек принциптерді тізбеледі. АҚШ пен Еуропа Қытайдың бұл жоспарына күмәнмен қарап, оны Бейжіңнің бейтарап бітімгер кейпін көрсету амалы деп сынға алды. Атап айтқанда, жоспардың «санкциялардан бас тарту» тармағы және «НАТО-ның кеңеюін тоқтату» туралы тұспалы Батыс үшін қабылдауға келмейтін еді. Оның үстіне, Қытай Ресейдің әскерін Украинадан шығару талабы мен Ресей басқыншылығын айыптауды тілге тиек етпеген. Сондықтан Батыс елдері Қытай ұсынысын Ресейге бүйрегі бұрған, әділеттілікке емес, тез арада атысты тоқтатуға мән берген (яғни, Ресей басып алған жерінде қала беретін) шешім деп есептейді.
Қытай іс жүзінде Ресейге айтарлықтай көмек көрсетіп отыр. Экономикалық тұрғыда, 2022 жылдан бастап ҚХР Ресейдің ең ірі сауда серіктесіне айналды. Еуропа сатып алуды доғарған мұнай мен газды Қытай үлкен көлемде импорттауда, бұл Мәскеуге санкция қысымын жеңілдетуге көмектеседі. Сонымен қатар, Қытай компаниялары Ресейге қажетті технологиялар – электроника, чиптер, дрон бөлшектерін – жеткізуді ұлғайтты. Ресейге оның соғыста жұмсалған әскери қорын толықтыруға мүмкіндік берген материалдарды қамтыған. Әскери өлімге әкелетін қару (летальді қару) берген жоқпыз деп Қытай ресми мәлімдегенімен, қос мақсатты тауарлардың ағымы Ресейдің әскерін жанама қолдап отыр.
Дегенмен, Қытай өзін бейтарап сақтауға тырысады. Саяси деңгейде, соғыс басталған соң ҚХР басшысы Си Цзиньпин Путинмен бірнеше рет кездесіп, телефонмен сөйлесті (ең атаулысы 2023 жылдың наурызында Си Мәскеуге мемлекеттік сапар жасап, Путинмен бірігіп «шексіз достық» декларациясын қуаттады). Батыс бұл кездесулерде Қытай Ресейді қарумен қамтамасыз етпек деген күдік те болды, бірақ нақты дәлел табылмады. 2023 жылдың көктемінде Бейжің күтпеген қадам жасап, Си Цзиньпин Украина президенті Зеленскиймен телефон арқылы сөйлесті. Бұл Қытай басшысының соғыс басталғалы Зеленскиймен алғаш байланысы еді. Си Қытайдың «бейбіт келіссөзді» қолдайтынын айтты, нәтижесінде Қытай Украинаны қайта қалпына келтіру жөнінде өз арнайы өкілін жіберді. Мамыр-маусым айларында ҚХР арнайы өкілі Ли Хуэй Киев, Варшава, Париж, Берлин және Мәскеуге сапарлап, Қытайдың бітімгерлік ниетін талқылады. Алайда бұл сапарлар нақты нәтиже әкелген жоқ, оларды негізінен Қытайдың өз позициясын түсіндіру және тыңдау миссиясы деп бағалауға болады.
Қытайдың Трамп мәлімдемелеріне қатысты ұстанымы ашық айтылмаса да, сарапшылар Бейжің АҚШ-тағы билік өзгерістерін өз пайдасына пайдалануға тырысады деп санайды. Трамптың Украинаға қолдауды әлсіретуі Қытай үшін тиімді: біріншіден, Ресейдің жағдайы жақсарып, Бейжіңнің серіктесі ауыр соққыдан сақталады; екіншіден, Вашингтонның әлемдік жетекшілік беделіне нұқсан келеді (одақтастар алдында сенімсіздік туындайды). Қытай ұзақ мерзімді перспективада АҚШ одақтастарының Вашингтоннан іргесін аулақ салып, өзіне жақындауын қалайды. Сондықтан Трамптың оқшауланушылық риторикасы (Isolationism) Қытайдың «батыс емес әлемді біріктіру» стратегиясына жанама көмектеседі. Әрине, Қытай ашық түрде «Украинаға көмекті тоқтатыңдар» демейді, бірақ іште Ресейге жеңілдік боларына қарсы емес. Қытай үшін сонымен бірге маңыздысы – Тайвань мәселесі. Украинада Ресей өз дегеніне жетсе немесе АҚШ араласпайтын болып шықса, бұл Қытайға Тайваньға қатысты батылырақ қадам жасауға үлгі бола ма деген сауал талай талқылануда. Әзірге Бейжің ресми түрде мұны жоққа шығарады, алайда геосаяси параллель бәрібір жүргізіліп келеді.
Басқа халықаралық реакциялар
Украинадағы соғыс БҰҰ, ЕО, Қытайдан бөлек көптеген өңірлік ұйымдар мен мемлекеттердің де белсенділігін арттырды. Солтүстік Атлантика шарты ұйымы (НАТО) ең бастысы. НАТО тікелей соғысқа араласпаса да, Ресейдің басқыншылығын қатаң айыптады және Украинаның өзін-өзі қорғау құқығын толық қолдайтынын жариялады. Соғыс басталған соң НАТО шығыс қанаттағы мүшелерін (Балтия, Польша, Румыния, т.б.) қорғау үшін қосымша әскер орналастырып, дайындықты күшейтті. Ең елеулі өзгеріс – НАТО-ның кеңеюі: Ресей дәл осы мәселені сылтау етіп соғыс ашқанымен, Украинаға шабуыл кері нәтиже берді – бұрын бейтарап болған Финляндия мен Швеция мүшелікке өтініш берді. 2023 жылы Финляндия ресми түрде НАТО мүшесі болды, ал Швецияның кіруін Түркия мен Венгрия ратификациялауы қалды (күтілуде). Бұл НАТО шекарасы Ресеймен тағы 1300 шақырымға ұзарды деген сөз (Финляндия арқылы). Альянс бас хатшысы Йенс Столтенберг «Путин Украинаны басып кіріп, НАТО-ны шегіндірем деп ойлады, керісінше НАТО одан сайын күшейді» деп атап өтті. НАТО Украинаны мүшелікке алу уәдесін де қайталады («Украинаның болашағы НАТО-да» делінді), бірақ нақты уақыт белгіленген жоқ – тек соғыс біткеннен кейін ғана мүмкін болмақ. 2023 жылы Вильнюсте НАТО саммитінде Украинаны қолдау кеңесі құрылып, соғыс уақытында Украинамен серіктестікті жаңа деңгейге шығарды.
Жеке мемлекеттердің реакцияларына келсек, әлем екіге қақ жарылғандай болды:
- АҚШ, Канада, Жапония, Оңтүстік Корея, Австралия, Жаңа Зеландия секілді батыс демократиялары Украинаға толық қолдау көрсетті, санкцияларға қосылды.
- Үндістан, Бразилия, Оңтүстік Африка, Түркия, Израиль, араб елдері секілді «жаңа өрлеуші» немесе бейтарап елдер теңгерімді ұстаным ұстады. Мысалы, Үндістан БҰҰ қарарларында қалыс қалып, Ресеймен экономикалық қарым-қатынасты үзбей, керісінше арзан мұнайды көптеп сатып алды (соның арқасында үнді экономикасы кей пайда көрді). Бразилия президенті Лула да Силва бейтарап бітімгер болуға тырысты, тіпті Батысты да сынға алып қойды (соғыс үшін жауапкершілікті бөлісу керек деп мәлімдеді). Түркия бірегей рөл атқарды: ол бір жағынан Украинаны қолдап, БПЛА (дрон) берді, астық мәмілесін ұйымдастырды, екінші жағынан Ресейге қарсы санкцияларға қосылмады және Путинмен тығыз диалог сақтады. Түркияның осындай тепе-теңдігі оған соғыста араағайын рөлін ойнауға мүмкіндік берді – Анкара бірнеше маңызды тұтқын алмасуын ұйымдастырды (мысалы, Азов батальоны жауынгерлерін босату) және астық дәлізін ұзақ уақыт тиімді ұстады.
Халықаралық құқық қорғау және әділет ұйымдары да қимылдады. 2023 жылғы наурызда Халықаралық қылмыстық сот (ХҚС) Украинадағы әскери қылмыстарға байланысты Путиннің атына тұтқындау ордерін шығарды. Онда Путин украиналық балаларды заңсыз депортациялағаны үшін жеке қылмыстық жауапкершілікке тартылады деп көрсетілді. Бұл тарихи оқиға болды: тұңғыш рет БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты мүшесінің басшысына ХҚС тарапынан айып тағылды. Зеленский «Бұл – тарихи әділеттілік жолындағы шешім, террорлық мемлекет басшысы ресми түрде әскери қылмыскер деп танылды» деп бұл жаңалықты құптады. Әрине, Ресей ХҚС юрисдикциясын мойындамайды және Путинді бермейді, бірақ бұл ордер Путиннің халықаралық аренадағы жүріс-тұрысын шектеді (ХҚС-қа мүше мемлекеттер аумағына барса, оны ұстауға міндетті). Осы арқылы халықаралық ұйымдар агрессия үшін жазасыз қалмау қағидасын бекіте түсті.
Экономикалық ұйымдар мен топтар: Үлкен Жетілік (G7) елдері және Жиырмалық (G20) саммиттері де Украина мәселесін назардан тыс қалдырмады. G7 елдері (АҚШ, Канада, Ұлыбритания, Франция, Германия, Италия, Жапония + ЕО) санкциялар мен көмек көрсетуде үйлесімді қимылдап келеді. 2023 жылы мамырда Хиросимада өткен G7 саммитіне Зеленский жеке қатысып, үлкен қолдау алды. Ал G20 форумы бөлінді: 2022 жылы Бали саммитінде қабылданған коммюникеде соғысты айыптау туралы қатаң тіл пайдаланылса, 2023 жылы Нью-Делидегі саммитте Ресей мен Қытайдың қарсылығымен бұлыңғыр тілде («соғыс» сөзі қолданылмай, «барлық мемлекеттер территориялық тұтастық қағидасын сақтауы тиіс» деп жалпы айтылды) келісілді. Бұл – Үндістан және дамушы елдердің бейтараптығы нәтижесінде компромисс болды. Дегенмен, G20 декларациясында да Украинаның зардаптарын жоюға күш салу, астық тасымалын жолға қою жайлы айтылды.
Жалпы алғанда, халықаралық ұйымдардың реакциясы екі үрдісті көрсетеді: біріншіден, Ресейдің басқыншылығын тоқтату үшін Батыс одақтастары бас болып көпжақты қысым жасалуда (БҰҰ резолюциялары, санкциялар, сот процестері); екіншіден, әлемнің бірқатар ықпалды мемлекеттері бұл жанжалға араласпай, бейтарап қалуға тырысуда немесе өз саяси-экономикалық мүдделерін алға қойып отыр (Қытай, Үндістан, т.б.). Соған қарамастан, Украина мәселесі халықаралық қатынастардың күн тәртібінде бірінші орында тұр және жаңа халықаралық тәртіптің қалыптасуына түрткі болуда: мемлекеттер блоктарға қайта бөлініп, жаһандық Оңтүстік пен Солтүстік арасындағы алшақтық тереңдеді, Батыс пен Ресей/Қытай арасындағы текетірес жаңа деңгейге шықты.
Қазіргі жағдайға әсері және болашақ сценарийлер
Қазіргі әскери-саяси ахуал
2025 жылдың басында Украинадағы соғыс әлі толастамады. Екі тарап та біршама қажыса да, өз мақсаттарынан тайған жоқ. Әскери тұрғыда Украина қарқынын бәсеңдеткенімен, Ресей әскерін елден толық қуып шығу мақсатын көздеуде; ал Ресей бастапқыда Киевті басып алу жоспары іске аспаса да, қазір қолындағы Донецк, Луганск облыстарының түгелін, сондай-ақ оңтүстікте стратегиялық маңызды жерлерді (Мариупольден Қырымға дейінгі құрлық дәлізін) ұстап тұруға және мүмкіндігінше кеңейтуге тырысуда. Майдан сызығы Донецк облысындағы Бахмут маңында, Запорожье облысында, оңтүстікте Херсон-Днепр бойында тұрақтанған. 2023 жылы Украина әскерінің қарымта шабуылдары белгілі бір жетістіктерге (Харьков облысын және Херсон қаласын азат ету) жетсе де, толық бұрылыс әкеле қойған жоқ. Соғыс окоптық позициялық сипатқа ие болып, ұзаққа созылған бірінші дүниежүзілік соғысты еске түсіретін күйге енген: кішігірім жер үшін ауыр шайқастар, артиллериялық дуэльдер, дрондар шабуылы қалыпты жағдайға айналды.
Экономикалық және әлеуметтік әсері өте ауқымды: Украина экономикасы шамамен 30-40% қысқарды, миллиондаған халқы шетелге босқын ретінде кетті немесе ел ішінде орын ауыстырды. Ресей экономикасы да рецессияға ұшырап, болашағы бұлыңғыр (өсу қарқыны төмен, технологиялық артта қалу қауіпі бар). Еуропа елдері энергетикалық дағдарысты еңсергенімен, жоғары инфляция және қорғаныс шығындарының артуы сияқты мәселелермен бетпе-бет келді. Ғаламдық деңгейде астық пен тыңайтқыш тапшылығы, энергетика нарықтарының құбылмалылығы, геосаяси тәуекелдердің өсуі байқалды.
Дипломатиялық жағдай – тараптар позицияларын бекітіп алған. Украина Батыс көмегіне сүйене отырып, өз жерлерін қайтармай келіссөзге отырмайтынын айтады. Ресей керісінше, Украина жаңа жаулап алынған аймақтарын мойындасын деген талаппен келіспек. Мұндай жағдайда тікелей Киев пен Мәскеу арасында келіссөздер жүргізілмей отыр (соңғы маңызды келіссөз 2022 жылдың наурыз-сәуірінде Стамбулда өткен, бірақ одан нәтиже шықпады). 2023 жылы жазда Сауд Арабиясы Джидда қаласында Украина бастамасымен бейбіт саммит өткізіп, онда әлемнің 40-тан астам елінің өкілдері соғысты тоқтатудың принциптерін талқылады – Ресей шақырылған жоқ. Бұл да бір мезет Киевтің дипломатиялық ұпайы болатын, алайда әзір нақты бейбіт келісімнің алғышарттары жоқ.
Осындай статус-кво жағдайында Трамптың мәлімдемелері мен АҚШ саясатының мүмкін өзгерісі соғыс тағдырына жаңа белгісіздік әкелді. Қазіргі ахуалға бұл әсерін тигізбей қойған жоқ:
- Психологиялық әсері: Украина қоғамы мен сарбаздары үшін бұрынғы ең ірі одақтас президентінің Зеленскийді «диктатор» деп атауы ауыр тиді. Халық арасында АҚШ қолдауынсыз не боламыз деген үрей пайда болуы мүмкін, бірақ керісінше, «өз күшімізге ғана сену керек» деген қайрат та оянды. Ресей басшылығы мен пропагандасы бұл жағдайды ақпараттық соғыста пайдаланып, «АҚШ Украинадан шаршады, көмек тоқтайды, Украина батысқа керек емес» деген үгітті күшейтті. Еуропа елдері болса Вашингтондағы пікірталастан алаңдап, кейбірі қорғаныс қабілетін жылдам күшейтуге кірісті (Германия, Польша тәрізді елдер қорғаныс бюджетін өсірді).
- Саяси әсері: 2024 жылғы АҚШ президенттік сайлауының нәтижесін барлық тарап үрей және үмітпен күтті. Егер Трамп жеңіске жетсе, Украина саясаты күрт өзгереді деп күтілді; егер оның қарсыласы (мысалы, қазіргі президент Байден немесе басқа демократ) жеңсе, онда қолдау сақталады. Бұл белгісіздік Украина үшін де, Ресей үшін де стратегиялық есептерге қосымша фактор болды. Тіпті кейбір сарапшылар «Украина қарымта шабуылды тездетіп, АҚШ саясаты өзгергенге дейін барынша территориясын қайтарып алуға тырысуы керек» деп кеңес берді.
Осы факторларды ескере отырып, алдағы уақытқа бірнеше ықтимал сценарийлерді қарастыруға болады:
Болашақ ықтимал сценарийлер
- АҚШ–Ресей мәмілесі және бейбіт келісімге келу: Бұл сценарийде Трамп немесе соған ұқсас көзқарастағы әкімшілік билікте болып, Украинаны қатыстырмай Ресеймен тікелей келісім жасайды. Мысалы, АҚШ Украинаны НАТО-ға қабылдамауға және қауіпсіздік кепілдіктерін беруге уәде етеді, ал Ресей атысты тоқтатып, өз қолындағы аумақтарда тоқтайды. Мұндай құрылымдалған мәміле нәтижесінде соғыс уақытша тоқтауы мүмкін. Бірақ Украина бұл келісімді мойындамайды: Зеленский және украин халқы жерінің оккупациясын заңдастыратын қандай да шартты қабылдамайтыны белгілі. Демек, бұл сценарийде ұзақмерзімді тұрақты бейбітшілікке қол жеткізу күмәнді. Украина аумағында «қатып қалған жанжал» (frozen conflict) қалыптасуы мүмкін – екі арада бітімгерлік сызығы орнап, оқ атуды тоқтату келісімі орындалғанмен, саяси дауды шешу кейінге қалады. Мұндай жағдай Корея түбегіндегі немесе 1990 жылдардан бері посткеңестік кеңістіктегі (Приднестровье, Таулы Қарабах, Оңтүстік Осетия) шиеленістерге ұқсас болмақ. Бұл сценарийде Ресей өзіне тиесілі деп санайтын Украинаның шығыс және оңтүстік бөліктерін (Қырым 포함) ұстап қалады, Украина ауыр күйзеліске ұшырайды әрі кек сақтайды, ал әлемде «күш қолдану арқылы шекараны қайта қарауға болады екен» деген қауіпті прецедент қалыптасады. Еуропа елдері бұған қарсы болғанымен, АҚШ-тың келісімімен көп нәрсе істей алмауы мүмкін. Әйтсе де, мұндай мәміле Ресейдің де мүддесіне толық сай келмеуі ықтимал: Мәскеу Украинаның батыспен байланысын толық үздірмесе (мысалы, ЕО-мен интеграциясын), өз қауіпсіздігіне қол жеткіздім деп санамайды. Сондықтан келісім шатқаяқтап, бірнеше жылдан кейін қайта соғыс тұтануы да ғажап емес.
- Соғыстың созылуы және тоздыру тактикасы: Екінші сценарий – анық жеңімпазсыз, соғыс бірнеше жылға созылады. Қазіргі майдан шебі аздап ауытқығанымен, түбегейлі өзгеріс болмай, екі жақ та позицияларын сақтап қала береді. Бұл жағдайда ешбір тарап шешуші басымдыққа жете алмайды: Украина Батыс көмегінің арқасында қорғанысын ұстап тұрады, бірақ толық жеңіске күші жетпейді; Ресей мобилизация және ресурстарын жұмылдыру арқылы шабуылдарын жалғастырғанмен, ірі жеңістерге жете алмайды. Мұндай созылмалы соғыс Еуропа тарихында бұрын да болған (бірінші дүниежүзілік соғыс алғашында қысқа уақытта бітеді деп күтілген, бірақ 4 жылға созылды). Соғыс ұзаққа созылса, гуманитарлық және экономикалық шығындар еселеп артады, милитаризация үдей түседі, ал бейбіт тұрғындар ең ауыр зардап шегеді. Халықаралық реакция да өзгеруі мүмкін: кейбір елдер шаршап, Украинаға көмекті азайта бастайды, немесе керісінше, соғыс өршіген сайын қатал шараларды қолға алады (мысалы, Ресейге толық эмбарго, теңіз блокадасы және т.б.). Ресей үміті де осы сценарийде – уақыт өте Батыс шаршап, Украинаны тікелей не жанама түрде келісімге мәжбүр етеді деп есептейді. Ал Украина үшін бұл күрделі: халық соғыстан титықтап, босқындардың елге оралуы кешеуілдейді, экономиканы тұралатқан соғыс ұзаққа созылған сайын қалпына келуі ауыр болмақ.
- Батыстың біртіндеп қолдаудан бас тартуы (Украинаның жалғыз қалуы): Бұл сценарий ішінара алдыңғысымен ұштасады. Егер АҚШ-та оқшауланушылық көңіл-күй күшейіп, Конгресс Украинаға жаңа көмекті өткізбейтін болса, ал Еуропада популистік, әсіресе проресейлік көзқарастағы партиялар билікке келіп жатса (кей елдерде мұндай үрдіс бар), онда Украина көмексіз қалуы ғажап емес. Мұндай жағдайда Украина өте қиын таңдау алдында қалады: соғысты жалғастырып, толық жеңіске жетуге ресурсы жетпеуі мүмкін, не ауыр шарттарға көніп, территориясының бір бөлігінен айырылса да бітімге баруға мәжбүр болады. Зеленский мұндай келісімге бармайтынын білдірген, бірақ көмек мүлдем тоқтаса, соғысты жалғастыру мүмкіндігі шектеулі. Бұл ішкі саяси дағдарысқа да апаруы ықтимал – кейбір басқа тұлғалар билікке келіп, шын мәнінде жеңілісті мойындап, бейбіт келісімге қол қоюы мүмкін (тарихта соғыс алаңында жеңілмей-ақ, саясаткерлердің шешімімен тоқтаған соғыстар аз емес). Әрине, украин халқы бұған қарсы болуы ықтимал, сондықтан тұрақсыздық орнауы мүмкін.
- Украинаның жағдайды өз пайдасына түбегейлі өзгертуі (жеңіске жетуі): Бұл оптимистік сценарий егер Батыстың тұрақты және ауқымды қолдауы жалғаса берсе және Ресейде ішкі дағдарыс тереңдей түссе мүмкін. Украина озық батыс қару-жарақтарын (танк, ұзақ қашықтықты зымыран, мүмкін F-16 ұшақтары) жеткілікті көлемде алып, бірнеше табысты шабуыл операциясын жүргізіп, 2025 жыл ішінде стратегиялық маңызды аумақтарды (мысалы, Мариупольге жақындау немесе Мелитопольді алу арқылы Қырыммен жер байланысын үзу) азат етуі мүмкін. Мұндай соққылар Ресей армиясының күшін әлсіретіп, моральдық рухын түсіреді. Ішкі алауыздықтар (әсіресе әскер мен саяси топтар арасында) Ресейде күшейіп, Путин режиміне қауіп төнуі мүмкін. Бұл жағдайда Мәскеу шын мәнінде әлсіреп, келіссөзге өзі сұрануы мүмкін. Украина және Батыс позициясы мықты күйде отырып, бейбіт келісімге қол жеткізер еді. Онда Ресей кем дегенде 2022 жылдан бері басып алған жерлерінен (Қырым мәселесі күрделілеу болса да) бас тартуға мәжбүр болар еді. Бұл сценарийде халықаралық құқық салтанат құрды деп есептеліп, әлемде агрессияға деген тосқауыл бекіген болмақ. Бірақ оның жүзеге асуы көптеген факторға тәуелді: Батыс қоғамдары бірнеше жыл соғыс шығындарын көтеруге дайын ба; Ресейдің ресурстары таусыла ма; Украина халқы мен армиясы осындай ауыр шығынды тағы көтере ала ма. Қазіргі белгі осыған жеткіліксіз болғанмен, кей сарапшылар «Ресей 1916 жылғы күйге түсуі мүмкін, ал Украинаға заманауи «танктер тесуіне» ұқсас жеңіс керек» деп үмітті үзбейді.
- Геосаяси эскалация және кеңейтілген қақтығыс: Ең ауыр сценарий – соғыс шектен шығып, басқа аймақтарға тарауы. НАТО мен Ресей тікелей қақтығысы әлі болған жоқ, бірақ кездейсоқ оқиғалар қаупі бар (мысалы, 2022 жылы қарашада Украинаға атылған ресейлік зымыран сынықтары Польша жеріне түсіп, екі адам қаза тапты – бұл үлкен дауға ұласа жаздады). Егер қандай да бір себеппен НАТО еліне шабуыл болып, ол 5-бап бойынша жауап берсе, немесе Ресей НАТО-ны ашық қарсылас деп шешіп, Балтық бойына, Польшаға гибридті де болса соққы берсе, онда соғыс Еуропаға жайылуы ықтимал. Әзірге бұл сценарийден бәрі тартыншақтап отыр, себебі ядролық держава қарсыластығы адамзатқа апат әкелуі мүмкін. Путин бірнеше мәрте ядролық қару қолдану қаупін емеурінмен білдіргені белгілі. Ядролық соғыстың қаупі ең нашар сценарий болғандықтан, оны болдырмау үшін АҚШ пен НАТО Украинаны қолдауда белгілі бір шектеулер қойып келеді (әскерін кіргізбеу, Ресей аумағына соқпау туралы кеңес беру, т.б.). Егер соғыс өте ұзақ созылса не Ресейді ығыстыру барысында күйреп бара жатса, тактикалық ядролық қару қолдану қаупі теориялық тұрғыда өседі деп талқыланады. Бірақ қазірге бұл ықтималдық төмен деп саналады, себебі Ресейге оның саяси-әскери зияны пайдасынан асып кетеді (Қытай мен Үндістан мұндай қадамды еш қолдамас еді, Ресей мүлдем оқшауланып, ал АҚШ жауап ретінде жойқын соққы беруі мүмкін).
- Режимдік өзгерістер және күтпеген факторлар: Соғыс уақытында түрлі форс-мажорлар орын алуы ықтимал. Мәселен, Ресейде Путин биліктен кетсе (қастандық, денсаулық, төңкеріс – кез келген жолмен), жаңа келген басшы соғысты жалғастыра ма, жоқ әлде тоқтата ма? Кей аналитиктер Путинсіз де Ресейдегі жүйе өзгермей, соғыс жалғасады десе (кейінгі қатардағы қатал күштер тіпті өршітеді деуі мүмкін, мысалы, «соғыста жеңілуге жол жоқ» деп), ал басқалары жаңа басшылық санкциядан құтылу үшін шегінуге барады дейді. Украинада да саяси басшылық ауысуы мүмкін (соғыс жағдайында қиын, бірақ ұзаққа созылса мүмкін). АҚШ пен Батыста да халық наразылығы немесе басқа да мәселелер (мысалы, Қытай-Тайвань шиеленісі басталса, назар соған ауып, Украина екінші орынға түсуі) соғыс траекториясын өзгертетін факторлар болмақ.
Қорыта айтқанда, Украинадағы соғыс және оған байланысты үлкен державалардың қарым-қатынасы бірнеше бағытта өрбуі мүмкін. Ең жақсы сценарий – халықаралық құқық үстемдік құрып, Ресей әскері шегініп, Украина толық егемендігін қалпына келтіретін әділ бейбітшілікке қол жеткізу (бұл жағдайда әлемде агрессияға жол берілмейтіні дәлелденер еді). Ең нашар сценарий – соғыс ұзарған сайын ушығып, бақылаудан шығып, үлкен соғысқа айналуы не әділетсіз бітіммен аяқталуы (бұл халықаралық тәртіпке нұқсан келтіріп, болашақта жаңа жанжалдарға негіз қалар еді). Іс жүзінде, осы екі шектің арасындағы аралықта әртүрлі ымыралы нұсқалар болуы мүмкін.
Сараптамалық қорытынды
Трамп, Зеленский және Путин арасындағы соңғы уақыттағы риторика алмасуы Украина соғысының геосаяси көрінісін күрделендіре түсті. Дональд Трамптың Зеленскийге қатысты өткір сындары (оны диктатор деп атауы, соғыс үшін кінәлауы) АҚШ–Украина қатынастарына сызат түсіріп, Мәскеудің қолайына жақты. Владимир Зеленский болса, өз елінің мүддесін табанды қорғай отырып, Трамптың мәлімдемелерін қабылдамай, оны жалған ақпаратқа сенеді деп кері қайтарды. Бұл Вашингтон мен Киев арасында бұрын болмаған салқындық туғызса да, Зеленский Батыс одақтастарынан қолдау іздеуді жалғастыруда. Владимир Путин өз кезегінде қарсыластарының арасындағы кез келген келіспеушілікті өз пайдасына жаратуға ұмтылуда: АҚШ-пен қайта диалог орнатуға ниет білдіріп, Еуропаны шеттетуге тырысып бағуда.
Халықаралық ұйымдар мен қауымдастық бұл ахуалда шешуші рөл атқарады. БҰҰ басқыншылықты айыптап, әлемді халықаралық құқық пен әділеттілікке негізделген бейбітшілікке шақырды. Еуропалық Одақ Ресейге санкциялармен қысым жасап, Украинаға теңдессіз көмек беріп отыр. Қытай бейбіт жоспар ұсынып, өзін бітімгер етіп көрсеткенімен, іс жүзінде Мәскеуге жақтас ұстанымда қалып, оның санкциялардан жалтаруына қолдау көрсетуде. НАТО және басқа да одақтар Украинаға қорғанысында жанама жәрдем беріп, Ресей агрессиясын тоқтатуға ұмтылуда. Сонымен қатар, халықаралық соттар да тарихта алғаш рет агрессор елдің басшысын жауапқа тартуға қадам жасап, жазасыздыққа орын жоқ екенін көрсетті.
Алдағы уақыттың сценариі осы күштердің іс-әрекетіне тікелей байланысты. Егер АҚШ, Еуропа және олардың серіктестері бірлігін сақтап, Украинаға қолдауды жалғастырса, соғыс Мәскеу қалағандай аяқталмайтыны анық. Керісінше, Батыс ішінен іріп, Украина көмексіз қалса, онда күш теңгерімі өзгеріп, Путин өз дегеніне жақындай түсуі мүмкін. Қандай жағдайда да, әділетті және ұзақ мерзімді бейбіт шешім тек Украинаның егемендігі мен территориялық тұтастығын құрметтеу негізінде ғана болуы тиіс екені айқын, мұны БҰҰ Жарғысы талап етеді. Әйтпесе, басқа бір мемлекеттің жерін қарумен басып алу және оны келісім арқылы заңдастыру әлемдік тәртіпті түбегейлі әлсіретеді.
Соңғы оқиғалар көрсеткендей, бір адамның – мейлі ол АҚШ-тың президенті болсын – пікірі де үлкен халықаралық салдарға ие. Трамптың сөздері Вашингтон–Киев арасындағы дискурсқа жаңа тон берді және бұл тонды Мәскеу өз мүддесіне пайдалануға асықты. Дегенмен, Украина халқы мен оны қолдаушы мемлекеттер демократиялық құндылықтар мен халықаралық құқықты қорғау жолында табандылық танытуда. Бұл текетіресте қай тараптың ерік-жігері мықтырақ, кімнің стратегиялық шыдамы ұзаққа жетеді – соғыс нәтижесін сонысы анықтайтын болады.
Әзірге, Украина майданында оқ пен от жалғасуда, дипломатиялық алаңда тартыс өршуде. Толыққанды сараптамалық талдау көрсеткендей, қазіргі геосаяси жағдай өте күрделі әрі нәзік: бір жағында агрессияға ұшыраған ел мен оны қолдаушылар, екінші жағында агрессор және оның ымыралас серіктері, ал ортасында түрлі мүдделер тоғысқан алып мемлекеттер мен ұйымдар тұр. Әлемдік қауымдастық бұл дағдарысты шешуде айтарлықтай күш салғанымен, әлі нәтиже жоқ – соғыс жалғасуда. Сондықтан алдағы уақытта халықаралық дипломатияның сындары, ұстанымдардың беріктігі және көшбасшылардың даналығы үлкен сыннан өтпек. Бейбітшілікке жету – бәрінің ортақ мүддесі, бірақ оған жету жолы қазір қайшылықтар мен қайғыларға толы болып тұр. Бұл жолдың қалай аяқталатыны Трамп, Зеленский, Путин сынды лидерлердің қадамдарына ғана емес, бүкіл әлемнің сол қадамдарға реакциясына байланысты болмақ.
